दादासाहेब फाळके लेख

‘हलत्या चित्रां’चा जादूगार

------------------------------

भारतात चित्रपटसृष्टीची मुहूर्तमेढ रोवणारे दादासाहेब फाळके यांचं आयुष्य चित्रपटासारखंच अद्भुतरम्य आणि नाट्यमय होतं. एकोणिसाव्या शतकाच्या अखेरीस फ्रान्समध्ये ल्युमिए बंधू चलतचित्रांचा यशस्वी प्रयोग करतात काय, जगभरात या विज्ञानाधिष्ठित कलेला अल्पकाळात अफाट लोकप्रियता मिळते काय आणि अवघ्या दोन दशकांच्या आत दादासाहेबांसारखा हरहुन्नरी माणूस ही कला शिकून ती भारतात आणतो काय! सगळंच स्तिमित करणारं... डोळे विस्फारायला लावणारं...! आज शंभर वर्षांहून अधिक काळ झाल्यानंतर चित्रपट या माध्यमानं जगभर आणि विशेषतः भारतात पसरलेले हात-पाय पाहता, दादासाहेबांचं द्रष्टेपण अधिकच मनावर ठसतं. 

नाशिकजवळील त्र्यंबकेश्वर इथं ३० एप्रिल १८७० रोजी जन्मलेल्या धुंडिराज गोविंद फाळके या माणसानं आपल्या ७३ वर्षांच्या आयुष्यात, सर्वसामान्यांना थक्क करणाऱ्या अनेक गोष्टी केल्या. भारतीय सिनेमा ही त्यांची सर्वांत गाजलेली आणि देशवासीयांना अभिमान वाटावा अशी देणगी! भारतात १९१३ मध्ये त्यांनी तयार केलेला ‘राजा हरिश्चंद्र’ हा पहिला पूर्ण लांबीचा भारतीय चित्रपट मानला जातो. तेव्हापासून ते १९३७ पर्यंत, म्हणजे सुमारे २४ वर्षांच्या कारकिर्दीत त्यांनी तब्बल ९५ चित्रपट व २६ लघुपट तयार केले. ‘सिनेमाचं वेड घेतलेला अफाट माणूस’ अशाच शब्दांत त्यांचं वर्णन करावं लागेल. 

वास्तविक त्र्यंबकेश्वरच्या गोविंद फाळके या व्युत्पन्न देशस्थ ब्राह्मणाच्या पोटी जन्मलेला धुंडिराज हा मुलगाही शास्त्रपारंगत होऊन वडिलांचा वारसा पुढं चालवायचा; मात्र दादासाहेबांच्या ललाटी नियतीनं काही वेगळेच भाग्यसंकेत रेखून ठेवले असावेत. कलेची ओढ असलेल्या दादासाहेबांचं सुदैव इतकंच, की त्यांना त्या क्षेत्रात योग्य ते शिक्षण घेता आलं. वयाच्या पंधराव्या वर्षी ते मुंबईत ‘जे. जे. स्कूल ऑफ आर्ट’मध्ये दाखल झाले. पाच वर्षांत तिथलं शिक्षण संपवून ते १८९० मध्ये बडोद्याला महाराजा सयाजीराव विद्यापीठातील कला भवनात पुढील शिक्षणासाठी आले. बडोद्यातील वास्तव्यात दादासाहेबांनी शिल्पकला, इंजिनीअरिंग, चित्रकला, रंगकाम आणि फोटोग्राफी आदी विपुल नैपुण्ये प्राप्त केली. त्यानंतर जवळच असलेल्या गोध्रा या शहरात फोटोग्राफर म्हणून त्यांनी कामाला सुरुवात केली. पण फाळकेंचं नशीब काही वेगळंच सांगत होतं. गोध्रात लवकरच प्लेगचा उद्रेक झाला आणि त्यांची पहिली पत्नी व मूल त्या साथीत दगावले. या दुःखद प्रसंगानंतर त्यांनी गोध्रा सोडलंच. लवकरच त्यांची भेट कार्ल हर्ट्झ या जर्मन जादूगाराशी झाली. सिनेमाचा शोध लावणारे ल्युमिए बंधू यांच्याकडं कामाला असलेल्या ४० जादूगारांपैकी हर्ट्झ हे एक होते. फाळकेंना त्यानंतर ‘आर्किऑलॉजी सर्व्हे ऑफ इंडिया’मध्ये नोकरी लागली. पण त्या सरकारी नोकरीत त्यांचं मन रमेना. म्हणून एक दिवस ती नोकरी सोडून त्यांनी प्रिंटिंगचा व्यवसाय सुरू केला. लिथोग्राफी आणि ओलिओग्राफ तंत्रात त्यांनी हुकूमत मिळविली. प्रख्यात चित्रकार राजा रविवर्मा यांच्यासोबत त्यांनी काम केलं. फाळके मुळात हुन्नर असलेलं व्यक्तिमत्त्व होतं. एकाच वेळी त्यांना अनेक गोष्टी शिकायला आवडत. लवकरच त्यांनी स्वतःची प्रिटिंग प्रेस सुरू केली. या व्यवसायामुळं लवकरच त्यांना परदेशी म्हणजे जर्मनीला जाण्याचा योग आला. तिथं आधुनिक युरोपीय तंत्रज्ञान, यंत्रसामग्री आणि अर्थातच कला यांचं अनोखं दर्शन त्यांना घडलं.

परत आल्यानंतर त्यांनी मुंबईत ‘हलत्या चित्रांचा खेळ’ अर्थात ‘द लाइफ ऑफ ख्राइस्ट’ हा मूकपट पाहिला. हा मूकपट त्यांनी वारंवार पाहिला. सिनेमा ज्या यंत्रातून दाखवला जातोय, त्याविषयी त्यांना अतोनात जिज्ञासा निर्माण झाली. आपणही असा सिनेमा का तयार करू नये आणि भारतीय देवदेवतांचं दर्शन का घडवू नये, या विचारानं त्यांना अक्षरशः झपाटून टाकलं. फाळक्यांचा स्वभाव असा होता, की त्यांनी एखाद्या गोष्टीचा ध्यास घेतला तर ती पूर्ण केल्याशिवाय ते स्वस्थ राहत नसत. त्यांनी मग पाच पौंडाचा एक स्वस्तातला कॅमेरा खरेदी केला आणि वेगवेगळ्या चित्रपटगृहांत जाऊन ते परदेशी सिनेमांचा अभ्यास करू लागले. दिवसातील २० तास ते काम करीत असत. वेड लागल्यासारखं झालं. त्यातून त्यांची तब्येत बिघडली. डोळे जायची वेळ आली. अखेर डॉक्टरांनी तंबी दिल्यावर त्यांनी काही काळ आराम केला. पण सिनेमाचं वेड गेलं नव्हतंच. पत्नी सरस्वती यांचे दागिने गहाण ठेवून त्यांनी सिनेमासाठी लागणारे पैसे उभे केले. घरातल्या अनेक वस्तू विकाव्या लागल्या. सामाजिक बहिष्कार सोसावा लागला. सिनेमाविषयी अनेक गैरसमजुती प्रचलित होत्या. मात्र, दादासाहेबांनी हिंमत सोडली नाही. आपल्या रामायण, महाभारतासारख्या पौराणिक महाकाव्यांत अनेक नाट्यमय प्रसंग आहेत आणि ते सिनेमाद्वारे लोकांना दाखवता येतील, यावर दादासाहेब ठाम होते. त्यांनी ‘राजा हरिश्चंद्र’ ही गोष्ट निवडली. मुंबईत दादर भागात तेव्हा ते राहत होते. त्या बंगल्याच्या आवारात तालमी सुरू झाल्या. त्या काळात तारामतीच्या भूमिकेसाठी स्त्री मिळणं कठीण. या भूमिकेसाठी त्यांनी वेश्यावस्तीतही जाऊन कुणी मिळतंय का याची चाचपणी केली. तेव्हा एका वेश्येने ‘सिनेमा नटी? असलं वाह्यात काम करू आम्ही? आम्ही वेश्या आहोत,’ असं उत्तर दिलं होतं. अखेर साळुंके नावाच्या कलाकाराला दादासाहेबांनी उभं केलं. त्याची मिशी छाटण्याचा प्रसंग आला तेव्हा गहजब झाला. बाप जिवंत असताना मिशी का काढायची, असा प्रश्न उपस्थित झाला. अखेर मोठ्या मिनतवारीनं दादासाहेबांनी सगळ्यांची समजूत काढली. अशा अनेक संकटांना तोंड देत, अखेर दादासाहेबांचा ‘राजा हरिश्चंद्र’ हा पहिला चित्रपट तयार झाला. मुंबईतील कॉरोनेशन थिएटरला तीन मे १९१३ रोजी त्याचा पहिला खेळ झाला. हीच भारतातील चित्रपटयुगाची सुरुवात मानली जाते. (त्यापूर्वी एक वर्ष आधी दादासाहेब तोरणे या गृहस्थांनी ‘पुंडलिक’ हे नाटक चित्रित करून त्याचा सिनेमा याच कॉरोनेशन थिएटरमध्ये दाखवला होता. मात्र, एक तर ते नाटकाचं चित्रण होतं आणि दुसरं म्हणजे त्यासाठी ब्रिटिश सिनेमॅटोग्राफर त्यांनी वापरले होते. त्यामुळं संपूर्णपणे भारतात तयार झालेला पहिला चित्रपट हा मान ‘राजा हरिश्चंद्र’लाच दिला गेला.) 

फाळकेंच्या इतर उद्योगांप्रमाणे हाही अपयशी ठरतो की काय, अशी भीती त्यांच्या कुटुंबीयांना वाटत होती. पण तसं झालं नाही. हळूहळू सिनेमाला गर्दी होऊ लागली. बघता बघता ‘राजा हरिश्चंद्र’ पाहण्यासाठी लोकांच्या रांगा लागू लागल्या. त्यानंतर फाळकेंना सिनेमाचा मंत्रच गवसला. त्यांनी अनेक मूकपट तयार केले. त्यात ‘राजा हरिश्चंद्र’नंतर ‘मोहिनी भस्मासुर’ (१९१३), ‘सत्यवान सावित्री’ (१९१४), ‘लंकादहन'’ (१९१७), ‘श्रीकृष्णजन्म’ (१९१८), ‘कालियामर्दन’ (१९१९), ‘बुद्धदेव’ (१९२३), ‘सेतू बंधन’ (१९३२), ‘गंगावतरण’ (१९३७) हे ठळक व गाजलेले मूकपट होत. याशिवाय त्यांनी शैक्षणिक, विनोदी असे अनेक लघुपट, माहितीपट तयार केले. चित्रपट या माध्यमाची शक्तिस्थळे जाणून घेऊन त्याचा अधिकाधिक उपयोग करण्याची त्यांची धडपड होती. 

‘राजा हरिश्चंद्र’ यशस्वी झाल्यानंतर दादासाहेबांकडं श्रीमंत व्यापारी, वित्तपुरवठादार, व्यावसायिक यांच्या रांगा लागल्या. सगळ्यांना या नव्या माध्यमातून पैसे कमवायचे होते. सुरुवातीला दादासाहेबांनी पाच व्यावसायिकांसोबत भागीदारीत ‘हिंदुस्थान फिल्म्स’ नावाची कंपनी स्थापन केली. आता भागीदार पैशांची व्यवस्था पाहतील आणि आपण सिनेमाच्या सर्जनशील अंगांकडं लक्ष देऊ शकू, असं त्यांना वाटलं. तंत्रज्ञ, कलाकार यांना प्रशिक्षण देण्यासाठी दादासाहेबांनी मुंबईत एक स्टुडिओही सुरू केला. मात्र, भागीदारांबरोबर वितुष्ट आल्यानं दादासाहेबांनी या कंपनीतून राजीनामा दिला. एवढंच नव्हे, तर चित्रपट क्षेत्रातूनही संन्यास घेण्याची घोषणा त्यांनी केली. त्यानंतर ‘रंगभूमी’ नावाचं नाटक त्यांनी लिहिलं. मात्र, दादासाहेब बाहेर पडल्यानं कंपनीचं दिवाळं निघायची वेळ आली. त्यामुळं भागीदारांनी दादासाहेबांना परत बोलावलं. पण आणखी काही चित्रपट केल्यानंतर दादासाहेब तिथून पुन्हा बाहेर पडलेच.

दादासाहेबांनी स्वतः भरपूर मूकपट तयार केले. मात्र, १९३२ मध्ये बोलपटांचा जमाना सुरू झाला. नव्या तंत्रज्ञानाशी मैत्री करणारे, नव्या कल्पना स्वीकारणारे दादासाहेब बोलपटांच्या झंझावातापुढे मात्र काहीसे गांगरले. त्यांचा ‘सेतू बंधन’ हा १९३२ मध्ये आलेला मूकपट डब करून पुन्हा प्रदर्शित करण्यात आला. मात्र, हे तंत्र काही दादासाहेबांच्या पचनी पडले नाही. ‘गंगावतरण’ या १९३७ मध्ये आलेल्या मूकपटानंतर त्यांनी चित्रपटसृष्टीतून निवृत्ती पत्करली आणि ते नाशिकला जाऊन राहिले. तिथंच १६ फेब्रुवारी १९४४ रोजी त्यांची प्राणज्योत मालवली.

अत्यंत कलंदर, सर्जनशील, द्रष्ट्या अशा या व्यक्तिमत्त्वामुळं भारतात सिनेमाचा जन्म झाला. त्यामुळंच त्यांना ‘भारतीय चित्रपटसृष्टीचे जनक’ असं म्हटलं जातं. त्यांच्या सन्मानार्थ केंद्र सरकारने १९६९ मध्ये चित्रपटसृष्टीतील सर्वोच्च योगदानाबद्दल दिला जाणारा ‘दादासाहेब फाळके पुरस्कार’ सुरू केला. मुंबईतील गोरेगाव येथील राज्य सरकारच्या चित्रनगरीसही त्यांचंच नाव देण्यात आलं आहे. नाशिक येथेही तेथील महापालिकेने पांडव लेण्यांच्या पायथ्याशी फाळके यांचं उत्कृष्ट स्मारक केलं आहे. दिग्दर्शक परेश मोकाशी यानं २००९ मध्ये दादासाहेबांच्या जीवनावर आधारित ‘हरिश्चंद्राची फॅक्टरी’ हा चित्रपट तयार केला होता. हा सिनेमा त्या वर्षी भारतातर्फे ‘ऑस्कर’लाही पाठविण्यात आला होता.

भारतात जोवर सिनेमा तयार होत राहील, तोवर दादासाहेब फाळके हे नावही कायमच स्मरणात राहील, यात वाद नाही.

---

(काही वर्षांपूर्वी एका वेबसाइटसाठी लिहिलेला लेख)

---

सुमित्रा भावे - सुनील सुकथनकर लेख

संवेदनशील, 'विचित्र' निर्मिती

----------------------------------

सुमित्रा भावे आणि सुनील सुकथनकर हे दोघेही सध्याचे मराठीतील आघाडीचे चित्रकर्मी आहेत. दोघे मिळून सिनेमा दिग्दर्शित करतात, त्यामुळे जोडीनेच त्यांचा उल्लेख करावा लागतो. त्यांचे सिनेमे 'विचित्र निर्मिती' या शीर्षकाखाली तयार होतात. ही निर्मिती खरंच 'विचित्र' आहे. म्हणजे वेगळी... स्वतंत्र... स्वतःची ठळक ओळख घेऊन येणारी! या जोडीच्या चित्रपटांबाबत कुणी एकाच शब्दात वर्णन करायला सांगितलं, तर मी 'संवेदनशील' हा शब्द निवडीन. याचं कारण या जोडीचे सर्व चित्रपट कमालीचे संवेदनशील आहेत. ही संवेदना या माध्यमाबद्दल आहे, प्रतिपाद्य विषयाबद्दल आहे, एकूण समष्टीबद्दल आहे आणि त्याहीपलीकडे जाऊन निखळ माणूसपण जपणारी अशी आहे. त्यामुळं सुमित्रा भावेंचे चित्रपट पाहताना प्रेक्षक स्वतः उन्नत होत जातो. त्याला काही तरी नवं मिळतं. निखळ मनोरंजनापलीकडं विचारांना काही तरी खाद्य मिळतं. एका अर्थानं हा प्रेक्षकांकडूनही किमान प्रगल्भतेची, बुद्धिमत्तेची अपेक्षा करणारा, बुद्धिवादी, पण तरल-संवेदनशील असा सिनेमा आहे. याशिवाय स्किझोफ्रेनिया किंवा अंगावरचं कोड किंवा विस्मरण असा एखादा विषय घेऊन त्यावर चित्रपट तयार करणं हेही या जोडीचं वैशिष्ट्य आहे. त्यामुळंच त्यांचा असा एक खास चाहता वर्ग आहे आणि त्याला राज्याची किंवा देशाची सीमा नाही.

सुमित्रा भावे या मूळच्या उमराणी. त्यांचा जन्म १२ जानेवारी १९४३ चा. त्यांनी नुकतीच वयाची पंचाहत्तर वर्षे पूर्ण केली आहेत. त्यांनी फर्ग्युसन कॉलेजमध्ये शिक्षण घेतलं. नंतर राज्यशास्त्र व सामाजिक विकास विषयात पदव्युत्तर पदवी घेतली. मुंबईत 'टाटा समाजविज्ञान संस्थे'तून त्यांनी ग्रामीण विकासाबाबतचा डिप्लोमा पूर्ण केला. विविध संस्थांतून त्यांनी सामाजिक विकासासाठी कामे केली. पुण्याच्या कर्वे समाजविज्ञान संस्थेत त्या सुमारे दशकभर अध्यापन करीत होत्या. त्यामुळं त्यांचा पिंड सामाजिक कार्यकर्तीचा आणि शिक्षिकेचा आहे. समाजविज्ञानाचा अभ्यास व अध्यापन करीत असताना सुमित्रामावशींना जो समाज दिसला, जी माणसं दिसली, त्याचे प्रतिबिंब पुढे त्यांच्या सिनेमात दिसते. म्हणूनच त्यांचा सिनेमा 'नो नॉनसेन्स' सिनेमा असतो. त्यांनी सुरुवातीला कामाचा भाग म्हणून काम लघुपटांचे दिग्दर्शन केले. 'बाई', 'पाणी' हे त्यातले गाजलेले काही. या लघुपटांना मोठा प्रतिसाद लाभला. त्यातूनच सुमित्रा भावेंना अभिव्यक्तीसाठी चित्रपट या माध्यमाची वाट गवसली, असं म्हणता येईल.

सुनील सुकथनकर हे मूळचे कराडचे. त्यांचा जन्म ३१ मे १९६६ चा. पुण्यातील बीएमसीसीमधून पदवी घेतल्यानंतर त्यांनी चित्रपट दिग्दर्शन शिकण्यासाठी पुण्यातीलच 'एफटीआयआय'मध्ये प्रवेश घेतला. सुकथनकर यांनी रंगकर्मी म्हणूनही काम केलं. त्यांनी अनेक नाटकं, पथनाट्यं लिहिली व दिग्दर्शित केली. सुमित्रा भावे 'बाई' हा लघुपट तयार करीत असताना त्यांच्या मुलीमुळे - सतीमुळे - सुनील यांची सुमित्रा भावेंशी ओळख झाली. त्यातून पुढे १९९५ मध्ये या दोघांनी 'दोघी' हा पूर्ण लांबीचा पहिला मराठी चित्रपट तयार केला. तिथून त्यांच्या संयुक्त दिग्दर्शकीय कारकिर्दीला सुरुवात झाली. आतापर्यंत या दोघांनी १४ चित्रपट, पन्नासहून अधिक लघुपट आणि चार टीव्ही मालिका तयार केल्या आहेत. या सर्व कलाकृतींचं लेखन सुमित्रामावशींनीच केलं आहे. 'दोघी'मध्ये सोनाली कुलकर्णी आणि रेणुका दफ्तरदार यांनी काम केलं होतं. सामाजिक बंधनांच्या जाचात सापडलेल्या दोन बहिणी आणि त्यांची आई (उत्तरा बावकर) यांची करुण कहाणी या चित्रपटातून भावे-सुकथनकर यांनी मांडली होती. सोनाली कुलकर्णीच्या अभिनयक्षमतेची सुरुवातीच्या काळात सर्वांना ओळख करून देणारा चित्रपट म्हणून 'दोघी'चं नाव आवर्जून घ्यावं लागेल. त्यानंतर या दोघांनी 'जिंदगी जिंदाबाद' (१९९७) हा हिंदी चित्रपट तयार केला. एका तरुणाच्या आयुष्यात घडलेल्या सत्यघटनेची पार्श्वभूमी या चित्रपटाला होती. तेव्हा एड्सची समस्या खूप चर्चेत होती. या सिनेमानं एड्स आणि तद्अनुषंगिक समस्यांवर बोट ठेवण्याचा प्रयत्न केला होता. हा सिनेमा फार चालला नाही; मात्र एखादी समस्या किंवा आजार/विकार घेऊन सिनेमा करण्याची या जोडीची परंपरा या सिनेमापासून सुरू झाली होती, असं म्हणता येईल.

त्यानंतर २००२ मध्ये या जोडीचे एकदम दोन चित्रपट आले आणि दोन्ही खूप गाजले. या दोन्ही चित्रपटांनी भावे-सुकथनकरांना नाव मिळवून दिलं. हे चित्रपट होते 'दहावी फ' आणि 'वास्तुपुरुष'! 'दहावी फ' हा सिनेमाही पुण्यातील सत्यघटनेवर आधारित होता. वृत्तपत्रात आलेल्या एका बातमीनं सुमित्रामावशींचं लक्ष वेधून घेतलं होतं. एका शाळेतील दांडगाई, उनाडक्या करणाऱ्या मुलांनी शाळेचं केलेलं नुकसान स्वतः काम करून भरून दिलं आणि त्यासाठी एका शिक्षकांनी कसा पुढाकार घेतला, अशी ती बातमी होती. याच बातमीवरून प्रेरणा घेऊन 'दहावी फ' हा सिनेमा तयार करण्यात आला होता. यात अतुल कुलकर्णीने केलेली शिक्षकाची भूमिका गाजली. यातील निमिष काठाळे, वृषसेन दाभोळकर या मुलांनीही चांगलं काम केलं होतं. हा चित्रपट चिल्ड्रन फिल्म सोसायटीने काढावा, यासाठी भावे-सुकथनकर सोसायटीकडे गेले होते. मात्र, या चित्रपटाची कथा त्यांच्या 'मार्गदर्शक तत्त्वां'त बसत नसल्याने त्यांनी या चित्रपटाची निर्मिती करण्यास नकार दिला होता. नंतर भावे-सुकथनकर यांनी मित्रांकडून पैसे गोळा करून हा चित्रपट तयार केला. 'विचित्र निर्मिती'ची सुरुवातही हीच. या चित्रपटाला चांगलं यशही मिळालं.

या जोडीचा मला (व त्यांनाही) सर्वांत आवडणारा चित्रपट म्हणजे 'वास्तुपुरुष'! हा चित्रपट राष्ट्रीय चित्रपट विकास महामंडळाने तयार केला होता. साठच्या दशकातील ग्रामीण महाराष्ट्रातील सामाजिक स्थित्यंतराचा उभा-आडवा छेद अत्यंत प्रभावीपणे या चित्रपटात घेण्यात आला आहे. भास्कर देशपांडे (सिद्धार्थ दफ्तरदार/महेश एलकुंचवार) या मुलाची ही कथा आहे. विपरीत परिस्थितीला तोंड देत तो डॉक्टर कसा होतो, याची ही कथा आहे. पण मला भास्करसोबतच ही त्याच्या आईची - सरस्वतीचीही (उत्तरा बावकर) - कथा वाटते. काळाची पावलं ओळखणारी, खोट्या वतनदारीला न भुलणारी, स्वतः कष्ट करून पैसे कमावण्यावर विश्वास असलेली, गुप्तधनासारख्या भाकड कथांना थारा न देणारी, मुलानं डॉक्टर होऊन जनतेची सेवा केली म्हणजेच आपली वास्तू 'शांत' होईल, असं मानणारी यातली 'सरस्वती' ही मराठी रूपेरी पडद्यावर आलेल्या सर्वांत ताकदवान, प्रभावी पात्रांपैकी एक आहे. उत्तरा बावकरांनी ही सरस्वती खूप जबरदस्त उभी केली आहे. या चित्रपटाची प्रत्येक फ्रेम न् फ्रेम, प्रत्येक संवाद कसा जमून आला आहे! साठच्या दशकात ज्यांचं बालपण गेलंय, अशी पिढी तर या चित्रपटाशी रिलेट करू शकतेच; पण माझ्यासारखी त्यानंतर किती तरी काळाने जन्मलेली पिढीही या पात्रांशी, त्यातील पर्यावरणाशी एकजीव होऊ शकते, हे या चित्रपटाचं मोठं यश आहे. याचं कारण ग्रामीण महाराष्ट्रातील परिस्थितीत १९६० ते १९९० या काळात फार प्रचंड फरक पडला नव्हता, हेच असावं. या चित्रपटात मोठ्या भास्करच्या भूमिकेसाठी सुमित्रामावशींनी चक्क महेश एलकुंचवार यांनाच घेतलं. त्यांचा या चित्रपटातला वावर सुखद आहे. स्वतः एलकुंचवार ग्रामीण महाराष्ट्रातील सामाजिक जीवनावर, स्थलांतरावर, स्थित्यंतरावर किती तरी खोल, अर्थपूर्ण असं लिहीत आले आहेत. त्यांची 'त्रिनाट्यधारा' याचंच प्रतीक आहे. त्या तिन्ही नाटकांचा आणि या 'वास्तुपुरुष'चा एक जैव संबंध आहे, असं मला नेहमी वाटत आलेलं आहे. 'वास्तुपुरुष'मधील एलकुंचवारांची उपस्थिती हे त्यांचं दृश्य प्रतीक आहे. या चित्रपटातील सगळेच कलाकार जबरदस्त होते. सिद्धार्थ दफ्तरदार, महेश एलकुंचवार व उत्तरा बावकरांच्या जोडीला सदाशिव अमरापूरकर, रवींद्र मंकणी, अतुल कुलकर्णी, रेणुका दफ्तरदार, रेखा कामत, तुषार दळवी, निमिष काठाळे अशी सगळी नामवंत मंडळी होती. नगर जिल्ह्यातील पारनेर तालुक्यात जामगाव येथील शिंदेशाही वाड्यात या चित्रपटाचं चित्रीकरण झालं होतं. दर वेळी हा चित्रपट पाहताना डोळे झरतात. अशा कित्येक 'सरस्वतीं'नी ग्रामीण महाराष्ट्रातील किती वास्तू पेलल्या आहेत आणि निभावल्या आहेत, या विचारानं मन त्या अज्ञात माउल्यांसाठी कृतज्ञतेनं भरून येतं...

या दोन्ही सिनेमांनंतर भावे-सुकथनकर जोडीचा एका परीनं आपल्या सिनेमाचा आत्मा गवसला, असं म्हणायला हरकत नाही. मग २००४ मध्ये आलेल्या 'देवराई'नं यावर शिक्कामोर्तबच केलं. स्किझोफ्रेनियासारख्या तोपर्यंत मराठी सिनेमात अपवादानंच आलेली समस्या यात हाताळण्यात आली होती. अतुल कुलकर्णीनं यात साकारलेली शेषची भूमिका ही त्याच्या महत्त्वपूर्ण भूमिकांपैकी एक आहे. या चित्रपटालाही अनेक पुरस्कार मिळाले. मग २००६ मध्ये या जोडीचा 'नितळ' हा आणखी एक नितांतसुंदर चित्रपट आला. कोडासारख्या आपल्याकडं सामाजिक समस्या होऊन बसलेल्या विषयावर या सिनेमात फार सुंदर मांडणी होती. 'वास्तुपुरुष'मध्ये भावे-सुकथनकरांनी एलकुंचवारांना कॅमेऱ्यासमोर उभं केलं होतं, तसं या सिनेमात त्यांनी विजय तेंडुलकरांना रूपेरी पडद्यावर आणलं. या सिनेमात देविका दफ्तरदार, अमृता सुभाष यांच्या भूमिका अप्रतिम होत्या. श्रीरंग उमराणींनी दिलेलं संगीत आणि यातली गाणीही खूप मस्त आणि वेगळी होती. 'अंधाराच्या भोवती आहे नवा नवा अंधार' हे गाणं विशेष गाजलं. याच वर्षी या जोडीचा 'बाधा' हा चित्रपटही आला. मात्र, तो सर्वत्र प्रदर्शित होऊ शकला नाही. मी स्वतः तो चित्रपट महोत्सवातच पाहिला. अमृता सुभाष आणि राजेश मोरे यात प्रमुख भूमिकांत होते. धनगर समाजातील अंधश्रद्धेचा विषय यात हाताळण्यात आला होता. फलटण परिसरातील धनगर तांड्यांवर जाऊन केलेलं चित्रीकरण हेही याचं वैशिष्ट्य. 

या जोडीचं चित्रपट निर्मितीतील सातत्य या काळात वाखाखण्याजोगं होतं. कारण २००९ मध्ये त्यांचे दोन चित्रपट आले. एक होता 'एक कप च्या' आणि दुसरा 'घो मला असला हवा!' यातला 'एक कप च्या' मला वैयक्तिकरीत्या आवडला होता. माहिती अधिकार कायदा नुकताच आला होता. या कायद्याची मदत घेऊन कोकणातला एक कंडक्टर आपला लढा कसा लढतो, याची ही छान, प्रेरणादायी गोष्ट होती. यात किशोर कदमनं त्या कंडक्टरची भूमिका अफलातून केली होती. एलकुंचवार आणि तेंडुलकरांना रूपेरी पडद्यावर झळकवल्यानंतर या चित्रपटात भावे-सुकथनकरांनी कमल देसाईंना रूपेरी पडद्यावर आणलं होतं. त्यांनी आजीची भूमिका पण खूप गोड केली होती. शिवाय अश्विनी गिरी, देविका दफ्तरदार, ओम भुतकर, पर्ण पेठे आदी कलाकार यात होते. दुर्दैवानं हा सिनेमा फार चालला नाही. 'घो मला असला हवा' या सिनेमाद्वारे या जोडीनं प्रथमच आपली मळवाट सोडून विनोदाची कास धरली. कोकणच्या पार्श्वभूमीवर घडणारी ही एक हलकीफुलकी कॉमेडी होती. राधिका आपटेचा हा पहिला चित्रपट. यातला नर्मविनोद उत्कृष्ट होता. पण याही चित्रपटाला मर्यादित प्रतिसाद लाभला. नंतर २०११ मध्ये आलेला 'हा भारत माझा' हा चित्रपट तेव्हा देशात सुरू असलेल्या अण्णा हजारे यांच्या आंदोलनाने प्रेरित होता. हा चित्रपट प्रयोगशील असला, तरी प्रेक्षकांनी त्याची फार दखल घेतली नाही. मात्र, २०१३ मध्ये आलेला 'संहिता' हा या जोडीचा एक उत्कृष्ट चित्रपट होता. या चित्रपटाची उत्कृष्ट पटकथा, रंगभूषा, संगीत यांचं कौतुक झालं.

पुढच्याच वर्षी म्हणजे २०१४ मध्ये आलेला 'अस्तु' हा विस्मरणाच्या आजारावर आधारित चित्रपट होता. डॉ. मोहन आगाशे यांनी यातली प्रा. चक्रपाणींची भूमिका सुंदर साकारली आहे. एकूणच हा चित्रपट म्हणजे अविस्मरणीय असा अनुभव आहे. यातली इरावती हर्षेची भूमिकाही पाहण्यासारखी आहे. 'अस्तु' चित्रपट चांगला असला, तरी सुरुवातीला तो मर्यादित ठिकाणीच प्रदर्शित झाला. नंतर त्याला अनेक पुरस्कार मिळाल्यानंतर काही संस्थांनी 'क्राउड फंडिंग' करून तो पुन्हा प्रदर्शित केला. 

या जोडीचा शेवटचा आलेला चित्रपट म्हणजे गेल्या वर्षी आलेला 'कासव'. या चित्रपटाला सर्वोत्कृष्ट चित्रपटाचा राष्ट्रीय पुरस्कार व सुवर्णकमळ मिळालं, यातच काय ते आलं. मनाचा आजार या एरवी आपल्याकडं दुर्लक्षित विषयाला हा 

चित्रपट फार हळुवारपणे स्पर्श करतो. यात आलोक राजवाडे, इरावती हर्षे यांचं काम सुंदर आहे. 

या जोडीच्या प्रत्येक सिनेमावर सविस्तर लिहावं, एवढं त्यांचं काम आणि तो आशय महत्त्वाचा आहे. या लेखात एकूण या जोडीच्या कामाचा धावता आढावा घेणंच शक्य आहे. मी त्यांचे सगळे चित्रपट बघितले आहेत आणि बहुतेकांवर लिहिलं आहे. मला या जोडीच्या सिनेमाविषयीच नव्हे, तर एकूण जीवनविषयक दृष्टिकोनाचं कौतुक आहे. अपार आदर आहे. त्यांचं जगणं त्यांच्या कलाकृतीतून झिरपतं आणि ते खूप छान आहे. 

यापुढील काळातही त्यांच्याकडून उत्तमोत्तम कलाकृती तयार होतील आणि आपल्याला त्यांच्या आस्वादाचा आनंद मिळेल, यात मला तरी शंका नाही.

---

(एका वेबसाइटसाठी मार्च २०१८ मध्ये लिहिलेला लेख.) 

(ता. क. हा लेख लिहिल्यानंतर सुमित्रा भावे यांचे वेलकम होम आणि दिठी हे आणखी दोन चित्रपट आले. दोन्ही मला पाहता आले. दिठी अद्याप प्रदर्शित होऊ शकलेला नाही. सुमित्रा भावे यांचे १९ एप्रिल २०२१ रोजी पुण्यात निधन झाले. त्यांच्या आठवणींना उजाळा देण्यासाठी हा लेख ब्लॉगवर प्रसिद्ध करतोय.)

---