दृष्टी-श्रुती दिवाळी १९ - लेख - भाग २

नव्वदचं दशक - 'अस्वस्थ' ते 'आश्वस्त'...

----------------------------------------------

भाग २

--------

सन १९९१ उजाडलं आणि आखाती युद्ध सुरू झालं. टीव्हीवर पहिल्यांदाच लाइव्ह युद्ध दिसू लागलं. अमेरिकेची ‘क्रूझ’, ‘स्कड’ ही क्षेपणास्त्रं इराकवर भूमीवर कोसळून, तो देश बेचिराख करत होती. शाळेत शिकवता शिकवता काही जाणते शिक्षक या युद्धाबद्दलही चर्चा करीत होते, अभ्यासासोबत हे युद्धही टीव्हीवर पाहा, असं सांगत होते. या धामधुमीतच दहावीची परीक्षा आली. गावातल्या भारी शाळेत परीक्षेचा नंबर आला होता. तेवढा काळ का होईना, अस्मादिकांना त्या भारी शाळेत बसायला मिळालं. तिथल्या सुंदर मुलींकडं बघता आलं, हाच काय तो भाग्ययोग! दहावीची परीक्षा संपली आणि मानेवरचं ‘जू’ उतरल्यासारखं झालं. भूगोलाचा पेपर संपल्यावर मला तातडीनं कोणता तरी सिनेमा पाहायचाच होता. तेव्हा एकही धड सिनेमा गावात लागलेला नव्हता. पण संजय दत्तचा 'फतेह' नावाचा टुकार सिनेमा पाहून आम्ही परीक्षा संपल्याचं सेलिब्रेशन केलं. सुट्टी मजेत गेली. निकाल लागला. बरे मार्क होते. ८५ टक्क्यांहून अधिक मार्क पडलेल्यांनी इंजीनिअरिंगला जायचं हा अलिखित दंडक होता. मी पण सोलापूर, औरंगाबाद आणि पुण्याच्या गव्हर्न्मेंट पॉलिटेक्निकमध्ये अर्ज टाकून ठेवले होते. पण माझा चॉइस पक्का होता - पुणे! पुण्याशिवाय दुसरं शहर मी निवडणं शक्यच नव्हतं. 

माझ्या आयुष्यातलं दुसरं आणि फार महत्त्वाचं स्थलांतर घडून आलं ते जुलै १९९१ मध्ये. मी पुण्याच्या 'जीपीपी'मध्ये होस्टेलवर राहायला आलो. विशेष म्हणजे तेव्हा सत्तेवर आलेल्या पी. व्ही. नरसिंह राव यांच्या सरकारमध्ये रिझर्व्ह बँकेच्या गव्हर्नरपदी काम केलेल्या डॉ. मनमोहनसिंग नावाच्या नव्या अर्थमंत्र्यांनी देशाचं नशीब बदलवणारा अर्थसंकल्प याच जुलैमध्ये सादर केला होता. अर्थात तेव्हा आम्हाला त्याचं महत्त्व समजणं शक्यच नव्हतं. आम्ही आमच्या रूमवर नवी गादी, नवी बादली, नवे कपडे आणण्यात मग्न झालो होतो. थोड्याच काळात भारतात 'झी' ही पहिली खासगी दूरचित्रवाहिनी सुरू झाली. मी कॉलेज लाइफ एंजॉय करण्याच्या मूडमध्ये नव्हतो. इंजिनीअरिंग काहीही समजत नव्हतं. दहावीपर्यंतची हुशारी कुठे गेली होती, देव जाणे! शहरातल्या मुला-मुलींचा स्मार्टनेस पाहून मी दचकलो होतो, विझलो होतो; आत आत संपत चाललो होतो. नगर आणि पुण्यात जमीन-अस्मानाचा फरक होता. आमची शाळा गरिबांची होती. इथं कॉलेजच्या इमारतीपासून ते शिक्षक-शिक्षिकांपर्यंत सगळंच लई भारी! पहिलं वर्ष कॉमनच असतं. पण मला वर्कशॉपमध्ये जाऊन जॉब करायला आवडायचं. मुलींना आयते जॉब करून देणारी पोरं इथंच पाहिली. मात्र, इंजीनिअरिंगच्या संपूर्ण तीन वर्षांत एकदाही, एकाही मुलीला 'चहा घ्यायला येतेस का?' असं विचारायचाही धीर झाला नाही. तेव्हा एक रुपयाला वडा-पाव आणि एक रुपयाला फुल चहा मिळायचा. घरून पाचशे रुपये मिळायचे. मेसचे २७० रुपये भरून उरलेल्या २३० रुपयांत महिना आरामात निघायचा. मिनी ड्राफ्टर, सायंटिफिक कॅल्क्युलेटर वगैरे खरेदी असली, की जास्त पैसे लागायचे, पण ती सगळी खरेदी आधीच झाली होती. तोवर कॉलेजमध्ये होस्टेलची मुलं आणि 'सिटी'तली मुलं असे गट पडलेच होते. स्लीव्हलेस ब्लाउज घालून वर्गावर येणाऱ्या हाय-फाय मॅडम बघून शिकण्यातलं उरलंसुरलं लक्षही पार कापरासारखं उडून गेलं होतं. त्याच मॅडम अचानक समोर आल्या, तर मात्र अंगाला कापरं भरत होतं. फिजिक्सचे सर मात्र आवडायचे. ते म्हणायचे, नुसती अभ्यासाची पुस्तकं वाचू नका; बाहेर फिरा, जग बघा, सिनेमे बघा... मी त्या सरांचा सल्ला तंतोतंत अमलात आणला.

राहुल - ७० एमएम! तेव्हाचं पुण्यातलं सगळ्यांत भारी थिएटर होतं राहुल! आमच्या पॉलिटेक्निकपासून सायकलनी दहा मिनिटांच्या अंतरावर! गणेशखिंड रस्त्यावर सगळा उतारच होता. एक पायडल मारलं, की थेट 'राहुल'पाशी सायकल थांबायची. तिथं सगळे इंग्रजी सिनेमे लागायचे. पण आम्ही १६-१७ वर्षांची मुलं लहान दिसायचो. कधी आत सोडायचे, तर कधी नाही! एकदा 'टू मून जंक्शन'ला बसायला मिळालं. पहिल्याच दृश्यात बाथरूममधली विवस्त्र नायिका दिसली आणि कानशिलं तापली. माझ्या आयुष्यात मी प्रथमच पडद्यावर नग्न स्त्री पाहिली होती. त्यामुळं माझ्या आयुष्यात या थिएटरचं स्थान किती महत्त्वाचं होतं, हे सांगायला नकोच. अर्थात आम्ही फक्त 'राहुल'ला इंग्रजी सिनेमे बघत होतो, असं नाही. अगदी ट्रिपल सीट सायकलवरून 'प्रभात'ला जाऊन सोळाव्या आठवड्यातही जोरात सुरू असलेला 'माहेरची साडी' पण बघितलाच होता. एक रूम-पार्टनर घरी येताना भलताच भावूक झाला होता. पण हे असे क्षण तसे कमीच. बाकी होस्टेली आयुष्य म्हणजे भर दुपारचं वाळवंटातून चालणं होतं. त्याच वर्षी नानाचा 'प्रहार' प्रदर्शित झाला. या सिनेमात नाना लष्करातून सिव्हील लोकांमध्ये येतो, तेव्हा प्रत्येक वेळी त्याच्या अंगाचा तिळपापड होऊन तो लोकांना मारत सुटतो. तेव्हा आजूबाजूला सगळं असंच चित्र होतं. समाजातलं दूषित, घाणेरडं वातावरण बघून आमच्याही डोक्यात तिडीक जात होती. पण या संतापाला वाट करून देण्यासाठी मार्गच नव्हता. असंच १९९१ संपलं आणि १९९२ उजाडलं. माझं अभ्यासात लक्ष नव्हतंच. ऑस्ट्रेलियात क्रिकेट वर्ल्ड कप सुरू झाला होता. आम्ही पोरं पहाटे चार वाजता सुरू होणाऱ्या मॅचेस 'लाइव्ह' पाहायला युनिव्हर्सिटीच्या होस्टेलवर जायचो. तेव्हा नव्यानंच 'स्टार'चं प्रक्षेपण सुरू झालं होतं. ते प्रक्षेपण पाहताना खास वाटत होतं. सचिन तेंडुलकर नावाचा नवा हिरा सहाव्या नंबरवर येऊन चांगली बॅटिंग करत होता. पाकिस्तानला आपण त्या वर्ल्ड कपमध्ये हरवलं. मियाँदादच्या माकडउड्या गाजल्या. बाकी वर्ल्ड कप आपल्याला तथातथाच गेला. माझी अभ्यासात तीच अवस्था होती. वर्गात शिकवलं, त्यापलीकडं काही अभ्यास करण्यात मला रस वाटत नव्हता. होस्टेलवर खाली पडलेले पेपर वाचण्यात मी टाइमपास करत होतो. वह्यांची मागची पानं भरत होती. आमच्या गॅदरिंगमध्ये थर्ड इयरच्या संदीप खरे नावाच्या मुलानं स्वतः पेटी वाजून, स्वतःचीच कविता असलेलं 'मन तळ्यात मळ्यात' हे गाणं गायलं तेव्हा फार मस्त वाटलं होतं. आम्ही फक्त टाळ्या वाजवत होतो. तेव्हा 'नक्षत्रांचे देणे' कॅसेट बाजारात आली होती. आशाताईंची 'तरुण आहे रात्र अजुनी' वगैरे गाणी ऐकून, त्यावर फुलस्केप लेख लिहिण्याइतपत प्रगती झाली होती. परिणामी, पहिल्या वर्षाचा 'निकाल' लागला. अस्मादिक नापास झाले होते. सपशेल लोटांगण! हा माझ्यावर आणि माझ्या कुटुंबावर झालेला भलताच 'प्रहार' होता. 'राजसा, (परीक्षेत असा) निजलास का रे,' असं स्वतःलाच विचारायची वेळ आली होती.

नापास झालो, तरी गावी घरी गेलो नाही. लाज वाटली. मग पुण्यातच राहिलो. आमच्या आत्याचा एक छोटा फ्लॅट होता आळंदी रोडवर. तिथं मुक्काम हलवला. तिथून सायकल चालवत सदाशिव पेठेत सायकलवर भिडे क्लासला यायचं. परत जाताना कसब्यात आत्याकडं जेवायचं आणि संध्याकाळचा डबा घेऊन आळंदी रोडवर जायचं. रात्री त्या रिकाम्या फ्लॅटमध्ये, भकासपणे ती गार पोळी-भाजी खायची. काही दिवसांनी आत्याचा जुना टीव्ही तिथं आला आणि किमान रात्रीचा भयाणपणा गेला. शुक्रवारी रात्री दूरदर्शनवर 'प्रौढांसाठीचे' सिनेमे लागायचे. मी शुक्रवारची रात्र उगवायची आतुरतेने वाट पाहायचो. याच ठिकाणी मी माझी पहिली डायरी लिहिली. (ही डायरी वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा...) स्वतःशीच लढणाऱ्या मुलाचं ते करुण मनोगत होतं. ती डायरी कित्येक दिवस माझ्याकडं होती. तिथून घरी पत्र पाठवताना मी वर 'येरवडा कारागृह (?)' असं लिहीत असे. थोडक्यात, पुलंची पुस्तकं वाचून तरारलेली विनोदबुद्धी शाबूत होती. तिनंच तर तारलं नंतर कायम! पण हे वाचून घरच्यांना काय वाटत असेल, याचा कधीही विचार मनात आला नाही. पण एकूणच १९९२ हे वर्ष प्रचंड खळबळीचं ठरलं. वैयक्तिक आयुष्यातही आणि देशाच्याही! याच वर्षी सहा डिसेंबरला अयोध्येत बाबरी मशीद पडली. देश कायमस्वरूपी बदलला या घटनेनंतर! तेव्हा हे कळत नव्हतं. फक्त आजूबाजूला सुरू असलेलं हिंसक थैमान तेवढं दिसत होतं. तोवर सलमान, आमीर आणि शाहरुख या तिन्ही खानांची चित्रपटसृष्टीत चलती सुरू झाली होती. लता-आशा अजून गात होत्या; पण अनुराधा पौडवाल, कुमार सानू, अलका याज्ञिक, उदित नारायण हे गायक आणि नदीम-श्रवण, आनंद-मिलिंद, जतीन-ललित हे संगीतकार हळूहळू आपलं स्थान निर्माण करत होते. 'आशिकी' हा नव्वदमध्ये आलेला चित्रपट मला दहावीमुळं पाहता आला नव्हता; पण त्याच्या गाण्यांनी सगळ्यांना वेड लावलं होतं. कित्येक दिवस 'चित्रहार'मध्ये 'आशिकी'चं गाणं पहिल्यांदा लागायचं. या सगळ्यांत बापमाणूस म्हणावासा एक संगीतकार १९९२ मध्येच अवतरला. चित्रपट होता - रोजा आणि या अवलिया संगीतकाराचं नाव होतं ए. आर. रेहमान! रेहमानच्या संगीताचा अमीट ठसा या संपूर्ण दशकावर उमटला आहे. पुढचं प्रत्येक वर्ष त्याचा एकेक क्लासिक चित्रपट येत गेला आणि आमची पिढी रेहमानच्या मागे वेडी झाली. 'रोजा'नंतर बॉम्बे, रंगीला, दिल से, ताल, झुबेदा अशा प्रत्येक सिनेमागणीक रेहमान एकेक मास्टरपीस गाणी निर्माण करत होता आणि लता-आशासह भारतातले झाडून सर्व दिग्गज त्याच्याकडे गात होते. 

अशा धाकधुकीतच १९९३ उजाडलं. पु. ल. देशपांडे यांची कथा-पटकथा असलेला शेवटचा चित्रपट 'एक होता विदूषक' एक जानेवारी १९९३ रोजी झळकला. मात्र, दंगलीच्या धामधुमीत तेव्हा तो पाहताच आला नाही. या वर्षाच्या सुरुवातीलाच जानेवारीत मुंबईत पुन्हा दंगली झाल्या. मार्चमध्ये या दंगलींचा सूड म्हणून दाऊदनं मुंबईत १२ तारखेच्या शुक्रवारी भीषण बॉम्बस्फोट घडविले आणि मुंबई पहिल्यांदा दहशतवादाची एवढ्या मोठ्या प्रमाणावर शिकार झाली. देशात हळूहळू काही तरी बिघडत चाललंय, याची एक अस्पष्ट जाणीव कुठं तरी मनात रुजत गेली ती याच काळात. याच वर्षी मे महिन्यात पेपर दिले आणि पास झालो. पुन्हा पुण्यात कॉलेज सुरू झालं. त्या वर्षीचा गणेशोत्सव विशेष होता. श्रीमंत दगडूशेठ हलवाई गणपतीची ती शताब्दी होती. तेव्हा बाबूराव सणस मैदानात भव्य मंडप उभारून, महिनाभर सलग रोज कार्यक्रम ठेवण्यात आले होते. मी रोज तिथं जायचो. बाबामहाराज सातारकरांचं कीर्तन असायचं. रात्री गाण्याचे कार्यक्रम असायचे. त्यातच पं. हृदयनाथ मंगेशकरांचा 'अमृताचा घनु' कार्यक्रम ऐकला. आशा भोसले आणि लतादीदींना 'लाइव्ह' ऐकलं प्रथमच! पण हा आनंद काही काळच टिकला. त्याच वर्षी गणपतीत अनंत चतुर्दशीच्या दिवशी, ३० सप्टेंबरला लातूरमध्ये किल्लारीला महाभयंकर भूकंप झाला आणि हजारो लोक ठार झाले. त्या दिवशी पहाटे मी आत्याच्या घरी झोपलो होतो. हा भूकंप मी स्पष्टपणे अनुभवला. तोवर मला भूकंपाचा अनुभव नव्हता. दुसऱ्या दिवशी कॉलेजमध्ये गेलो. दुपारी 'संध्यानंद' आला आणि त्यात बातमी वाचली, तेव्हा कळलं. भूकंपाच्या भयावह कहाण्या आणि पुनर्वसनाचे प्रयत्न याबाबतच्या बातम्या पुढचे कित्येक दिवस पेपरांमधून येत होत्या. माझं कॉलेजमधलं दुसरं वर्ष पहिल्या वर्षाहून भीषण निघालं. फक्त या वेळी काही नवे मित्र मिळाले. ते मैत्र बरेच काळ टिकलं. मला सगळं इंजीनिअरिंग अवघड जात होतं, हे तर उघडच होतं. मला घासून अभ्यास कसा करतात, हे माहिती नव्हतं. मी टीपी करत बसायचो. बाकी मुलं गुपचूप अभ्यास करायची. शेवटी गावाकडच्या एका मित्रानं बाहेर नेलं. चतुःश्रुंगीच्या पायथ्याशी एका बाकड्यावर बसवून भलं-मोठं लेक्चर दिलं. पण काहीही परिणाम झाला नाही. 

बघता बघता १९९४ उजाडलं. उजाडलं तीच एक दुःखद बातमी घेऊन! माझी आजी (वडिलांची आई) गेली. आजोबा पाच वर्षांपूर्वीच गेले होते. आता आजीही गेली. गावाकडचे सगळ्यांत घट्ट बंध एका फटक्यात तुटल्यासारखे झाले. मन सैरभैर होऊन गेलं. दोनच दिवसांनी, चार जानेवारीला 'पंचमदा' अर्थात, आर. डी. बर्मन गेले. अर्थात त्यांच्या मृत्यूमुळं झालेला तोटा कळण्याचं ते वय नव्हतं. पुढं त्याच वर्षी आलेल्या त्यांच्या शेवटच्या '१९४२ - ए लव्ह स्टोरी'तील गाण्यांनी आणि विशेषतः मनीषानं आम्हाला वेड लावलं होतं. 'कुछ ना कहो' गाण्यातला मनीषा-अनिल कपूरचा हळुवार, पण तरीही तप्त रोमान्स बघून डोकं झिणझिणलं होतं. मग हळूच हिंदीत ज्याला 'दबे पाँव' म्हणतात, तशी परीक्षा आली आणि पुन्हा माझा त्रिफळा उडवून गेली. सलग दुसऱ्या वर्षीही नापास! आता काही खरं नव्हतं. गुपचूप घरची वाट धरण्याशिवाय पर्याय नव्हता. पुढचे तीन-चार महिने कसे गेले, मला काहीही आठवत नाही. एकच आठवतं, परीक्षेचा निकाल लागल्यानंतर माझ्या रूम पार्टनरनं त्याच्या गावाकडं गळफास लावून आत्महत्या केली होती. वर्षभर एकाच खोलीत राहणारे आम्ही, पण त्याच्या अंतिम दर्शनाला जाऊ शकलो नाही. आतून पूर्ण कोलमडून गेलो होतो. कसा अभ्यास केला, कशी परीक्षा दिली काहीही आठवत नाही. पण या वर्षातला नोव्हेंबर माझ्या आयुष्यातला 'टर्निंग पॉइंट' घेऊनच उगवणार होता. तेव्हा नगरला एक मे १९९४ रोजी धुमधडाक्यात 'लोकसत्ता' सुरू झाला होता. मुंबईचा मोठा ब्रँड असलेल्या या वृत्तपत्रानं नगरमध्ये 'नगरच्या मातीचा, महानगरांच्या धर्तीचा' म्हणत आपली जंगी आवृत्ती सुरू केल्याचं नगरकरांना फार अप्रूप वाटत होतं. सगळे जण फक्त 'लोकसत्ता' वाचत होते तेव्हा नगरमध्ये! माझ्या इंजिनीअरिंगच्या शिक्षणाचं भवितव्य मला स्पष्ट दिसत होतं. अशातच एक दिवस 'लोकसत्ता'त 'मुद्रितशोधक पाहिजेत' अशी जाहिरात वाचली आणि 'मुद्रितशोधक' म्हणजे काय, त्याचं काम काय असतं, वगैरे काहीही माहिती नसताना अर्ज ठोकून दिला. नाही तरी पुढच्या वर्षी कॉलेज सुरू होईपर्यंत घरी बसून काय करायचं, हा प्रश्न होताच. काही दिवसांनी मला काहीच उत्तर आलेलं नाही, बघून मी स्वतःच 'लोकसत्ता'च्या कार्यालयात गेलो. मी गेल्यावर त्यांनी माझा अर्ज पुन्हा बाहेर काढला. तिथल्या तिथं मला एक बातमी तपासायला दिली. मला प्रूफरीडिंग कसं करतात हे माहिती नव्हतं. पण चुकीचे शब्द कोणते, वाक्यरचना कशी हवी हे कळत होतं. माझा पेपर तपासल्यानंतर त्यांनी तिथल्या तिथं माझा इंटरव्ह्यू घेतला आणि 'उद्यापासून ये' असं सांगितलं. माझा आनंद गगनात मावेना. चार वर्षं सगळीकडून रिजेक्शनच झेलल्यानंतर कुणी तरी मला स्वीकारलं होतं. मला काही तरी येतंय, मी आयुष्यात काही तरी करू शकतो, हा फार मोठा दिलासा आणि विश्वास त्या दहा मिनिटांच्या इंटरव्ह्यूनं मला दिला. मी 'लोकसत्ता'त रीतसर प्रूफरीडर म्हणून नोकरीला लागलो. मला एक हजार रुपये पगार मिळायला लागला. मी सायकलवरून सात किलोमीटर अंतरावरील ऑफिसला जायचो आणि रात्री बाराच्या सुमारास परत यायचो. माझ्या आयुष्यातला हा महत्त्वाचा टप्पा होता. आपण काय करू शकतो, याचा अंदाज मला इथं आला. 'लोकसत्ता'तले सतीश कुलकर्णी माझे फ्रेंड-फिलॉसॉफर-गाइड होते. त्यांनी माझ्या भरकटलेल्या आयुष्याला दिशा दिली. 'लोकसत्ता'तले ते सात-आठ महिने माझ्या आयुष्यात फार महत्त्वाचे ठरले. 

मी तेव्हा नुकतीच १९ वर्षं पूर्ण केली होती. याच वर्षी सुश्मिता सेन आणि ऐश्वर्या राय अनुक्रमे 'मिस युनिव्हर्स' आणि 'मिस वर्ल्ड' झाल्या होत्या. (यातली सुश्मिता मला इतकी आवडली, की तिच्याशीच लग्न करण्याचा निश्चय मी करून टाकला. तो बरेच दिवस टिकला होता.)

अशातच १९९५ हे वर्ष उजाडलं आणि महाराष्ट्रात विधानसभा निवडणुका जाहीर झाल्या. शरद पवार तेव्हा मुख्यमंत्री होते. सोनईला त्यांची पहिली सभा झाली. त्याची एक जनरल बातमी तिथल्या बातमीदारानं पाठविली होती. मात्र, त्यातलं एक वाक्य - 'जोशी, महाजनांच्या हाती सत्ता देणार का?' आमच्या वरिष्ठांनी अचूक हेरलं. त्याचीच हेडलाइन झाली आणि ती 'लोकसत्ता'च्या सर्व आवृत्त्यांत छापून आली. मी हे सर्व बघत होतो. पुढं महाराष्ट्राची निवडणूक फिरली आणि 'जोशी-महाजनां'चीच सत्ता आली. त्यात या बातमीचा फार मोठा वाटा होता, असं मला अजूनही वाटतं. दरम्यान माझा सेकंड इयरचा निकाल लागला आणि मी पास झालो. 'लोकसत्ता'त आधीच सांगितल्याप्रमाणे मी काम सोडलं आणि थर्ड इयरसाठी पुन्हा पुण्यात येऊन दाखल झालो. त्या गणपतीत 'गणपती दूध पीत असल्या'ची जोरदार अफवा सगळीकडं पसरली. आजच्यासारखा सोशल मीडिया नसतानाही अत्यंत वेगानं ही अफवा सगळीकडं पसरली होती. तेव्हाचे मुख्यमंत्री मनोहर जोशी यांनी, त्यांच्या घरचा गणपतीही दूध पीत असल्याचं सांगून, टीकाकारांच्या हाती आयतं कोलीत दिलं. दिवाळीच्या आधी आमच्या टेस्ट होत्या. मशिन डिझाइनचा पेपर होता. माझा अभ्यास अजिबात झाला नव्हता. बाहेर कुंद पावसाळी वातावरण होतं. सगळीकडं एक ओलसर उदासपणा दाटला होता. मला रूममध्ये बसून प्रचंड ढवळून यायला लागलं. आपण हे काय करतोय, असं सारखं वाटायला लागलं. हे संपूर्ण वर्ष आपल्याकडून इथं निघणं अशक्य आहे, याची जाणीव झाली आणि मी एक निर्णय घेतला. माझा बाडबिस्तरा गुंडाळून, रूममधलं सगळं सामान घेऊन मी रिक्षा केली आणि तडक शिवाजीनगरला येऊन नगरची बस पकडली. मी इंजिनीअरिंग सोडलं ते कायमचं! त्या दिवसापासून आजतागायत मी 'जीपीपी'मध्ये पुन्हा पाय ठेवलेला नाही. सेकंड इयरला असताना 'मेकॅनिकल'ला मी मिळवून दिलेलं क्विझ काँपिटिशनचं विजेतेपद आणि 'दमां'च्या हस्ते गॅदरिंगमध्ये मिळालेलं त्याचं बक्षीस एवढा एकच चांगला क्षण माझ्या आठवणीत या कॉलेजबाबत राहिला.

नगरला परत आलो आणि पुन्हा 'लोकसत्ता'त जाऊन उभा राहिलो. तुमच्या भरवशावर सगळं सोडून आलोय, असं सांगितलं आणि पुन्हा नोकरीवर घ्या, म्हणालो. त्यांनी पण लगेच मला कामावर घेतलं. पगारही पाचशे रुपयांनी वाढला. आजूबाजूचं वातावरण हळूहळू बदलताना दिसत होतं. हर्षद मेहताचा गैरव्यवहार घडून गेला होता. सूटकेसमध्ये कोटी रुपये कसे बसू शकतात, यावर जसपाल भट्टी टीव्हीवर त्यांच्या 'शो'मध्ये धमाल कॉमेडी करत होते. (हा माणूस माझ्या आयुष्यात पुढं फार महत्त्वाची भूमिका बजावणार होता, हे तेव्हा ठाऊक नव्हतं.) १९९५ च्या १५ ऑगस्टला तेव्हाचे दूरसंचारमंत्री सुखराम यांनी बंगालचे तत्कालीन मुख्यमंत्री ज्योती बसू यांना दिल्ली ते कोलकता असा मोबाइल कॉल केला आणि भारतात मोबाइलचं युग अवतरलं. तेव्हा बिर्ला एटी अँड टीच्या कृष्णधवल पूर्ण पान जाहिराती पेपरांमध्ये झळकलेल्या आठवतात. पोलिसांच्या वायरलेस सेटसारखे दिसणारे मोठ्या आकाराचे मोबाइल काही जणांकडे दिसू लागले. आउटगोइंगला २४ रुपये मिनिट आणि इनकमिंगला १६ रुपये मिनिट हा दरही चांगलाच लक्षात आहे. यातूनच 'जुगाडू' भारतीयांनी 'मिस कॉल' नावाच्या अद्भुत प्रकाराचा शोध लावला. मला विशीबरोबर मिशी फुटली होती, पण ती राखावी असं कधीच वाटलं नाही. होस्टेलवर मित्रानं दाढी करायला शिकवलं होतं. वडील 'गोदरेज'चा गोल डबीतला साबण आणि 'टोपाझ'चं ब्लेड घेऊन दाढी करताना पाहिले होते. मी मात्र पहिल्यापासून 'यूज अँड थ्रो' रेझरनं दाढी करायला लागलो. भारीतलं शेव्हिंग क्रीम आणि आफ्टरशेव्ह लोशन माझ्याकडं होतं. वडिलांप्रमाणे तुरटी वगैरे कधी मी फिरवली नाही. हे बदल तेव्हा जाणवत नव्हते, पण आजूबाजूचा भवताल असा सूक्ष्मपणे बदलत होता. रामगोपाल वर्माच्या 'रंगीला'त रेहमानच्या तालावर थिरकणाऱ्या अल्पवस्त्रांकित ऊर्मिलाला बघून आम्हाला 'आँ!' असं झालं होतं. याच वर्षी दिवाळीत 'दिलवाले दुल्हनिया ले जाएंगे' झळकला आणि हे बदल अधिक लखलखीतपणे दृग्गोचर होत गेले. भारतातल्या तमाम मुलींना यातला 'जा सिमरन जा, जी ले अपनी जिंदगी' हा संदेश मनापासून भिडला, पटला!

अशातच १९९६ उजाडलं. मी 'लोकसत्ता'त काम करतच होतो. मला आता 'कॉलेज पोर्च' नावाचं सदर लिहायची संधीही मिळाली होती. मी वेगवेगळ्या कॉलेजांत जाऊन तिथल्या कार्यक्रमांचं वार्तांकन करीत असे. जेव्हा असं काही नसे, तेव्हा मी वेगवेगळ्या विषयांवर ललित लेखन करत असे. या लेखनानं मला आपण लिहू शकतो आणि ते पेपरमध्ये प्रसिद्ध होऊन हजारो वाचकांपर्यंत पोचू शकतं, त्यांना ते आवडू शकतं, हा आत्मविश्वास दिला. तेव्हा आम्ही नगरमधले सगळे पत्रकार सकाळी वाडिया पार्कला क्रिकेट खेळायला जायचो. जानेवारीत नगरला क्रॉम्प्टन करंडक ही मोठी क्रिकेट स्पर्धा भरायची. महाराष्ट्रातले मोठमोठे क्लब यात भाग घ्यायचे. एकदा रोहन गावसकरला जवळून बघण्याची संधी तेव्हा मिळाली होती. एकदा झहीर खान नावाचा श्रीरामपूरचा एक डावखुरा मुलगा फार भारी फास्ट बोलिंग करतो, असं ऐकलं. वाडिया पार्कच्या वरच्या डेकवर बसून मी त्या मुलाची गोलंदाजी पाहिलीसुद्धा होती. याच वर्षी बहिणीचा एमपीएससीचा अर्ज नेऊन देण्याच्या निमित्तानं मला आयुष्यात प्रथमच मुंबईला जाण्याची संधी मिळाली. मी वयाच्या एकविसाव्या वर्षी प्रथम या महानगरीत पाऊल ठेवलं. पॉलिटेक्निकच्या होस्टेलवर असताना एका मित्रानं मला मुंबईचा भलामोठा नकाशा दिला होता. तो नकाशा मी अगदी पाठ करून ठेवला होता. त्यामुळं एकटाच पहिल्यांदा मुंबईत गेलो तरी कुणाला न विचारता, मी बेस्ट, लोकल अशी सगळी सार्वजनिक वाहतुकीची साधनं वापरून मुंबई दिवसभर पालथी घातली. संध्याकाळी दादरला शिवाजी मंदिरला जाऊन साक्षात प्रभाकर पणशीकरांचं 'तो मी नव्हेच' नाटकही पाहिलं. तेव्हा त्याचं तिकीट होतं २० रुपये. (पुढं पाचच वर्षांनी मला पंतांचा एक पूर्ण दिवस सहवास लाभणार आहे आणि त्यांची मुलाखतही घेता येणार आहे, हे तेव्हा गावीही नव्हतं.) मुंबईला माझं जाणं म्हणजे एक प्रकारे विहीर, मोठा तलाव, सरोवर झाल्यानंतर थेट महासागराचं दर्शन घेण्यासारखं होतं. मुंबईच्या दर्शनानं मी स्तिमित होऊन गेलो. मला त्या भव्य शहरानं प्रथमदर्शनीच प्रेमात पाडलं आणि ते प्रेम अजूनही कायम आहे. मुंबईत जाऊन राहावं, तिथं काम करावं अशी तेव्हा प्रचंड इच्छा झाली होती. मात्र, तो योग अजूनपर्यंत तरी काही आलेला नाही. असो.

१९९७. नगरमध्ये सत्तरावं साहित्य संमेलन भरलं होतं. या संमेलनाच्या तुतारीनंच १९९७ हे वर्ष उजाडलं. नगरच्या संमेलनामुळं मी आयुष्यात प्रथमच साहित्य संमेलन बघितलं. या प्रकाराशी पुढं आपली कायमची नाळ जोडली जाणार आहे, हे तेव्हा अर्थातच माहिती नव्हतं. नगरचं संमेलन प्रचंड गर्दीमुळं गाजलं. ग्रंथदिंडीत भेटलेले विंदा बघून भारावून जायला झालं. गिरीश कार्नाडांचं दमदार उद्घाटनाचं भाषण जोरात गाजलं. 'लोकसत्ता'त आम्ही या संमेलनाचं जोरदार वार्तांकन करीत होतो. पुण्याहूनही ज्येष्ठ-श्रेष्ठ लोक आले होते. त्यांच्या कॉप्या (बातमी) वाचायची, त्यांचं प्रूफरीडिंग करण्याची संधी मला मिळाली. एखाद-दुसऱ्या कार्यक्रमाचं वार्तांकनही मी केल्याचं आठवतंय. शेवटच्या दिवशी साक्षात गुलजारांच्या उपस्थितीत हृदयनाथ मंगेशकरांनी पहाटेपर्यंत रंगविलेली 'भावसरगम'ची मैफल अजूनही लक्षात आहे. या वर्षात आजूबाजूची परिस्थिती झपाट्यानं बदलताना दिसत होती. नरसिंह रावांचं सरकार गेलं होतं आणि वाजपेयींच्या १३ दिवसांच्या सरकारच्या नाट्यानंतर आलेले देवेगौडा तेव्हा पंतप्रधान होते. केंद्रात अस्थिर वातावरण होतं, पण राज्यात बाळासाहेबांचा 'रिमोट कंट्रोल' जोरात होता. पुलंना महाराष्ट्रभूषण देण्याचा राज्य सरकारचा निर्णय आणि १९९६ च्या शेवटी त्यांनी हा पुरस्कार स्वीकारताना केलेली ठोकशाहीवरची टीका यांचं सावट नगरच्या संमेलनावर होतं. कार्नाडांच्या भाषणात त्यांनी यावर 'सैनिकां'ची गोष्ट सांगून फार सूचक भाष्य केलं होतं. आमच्या घरी तेव्हा छोटा पोर्टेबल ब्लॅक अँड व्हाइट टीव्ही होता आणि फक्त अँटेनावरून दिसणारं 'दूरदर्शन' हे एकच चॅनेल होतं. तेव्हा नगरच्या लघुप्रक्षेपकाद्वारे नऊ क्रमांकाच्या चॅनेलवरून दूरदर्शन दिसे. पुण्याच्या सिंहगडवरून होणारं प्रक्षेपण पाच क्रमांकाच्या चॅनेलवरून दिसे. दिल्लीचं प्रक्षेपण झालं, की मुंबई दूरदर्शनचं प्रक्षेपण सुरू होत असे व त्याच्या सूचना या थेट पडद्यावरूनच जाहीर दिल्या जात असत. अनेकदा नगरच्या केंद्रातले लोक मुंबई दूरदर्शनवर 'स्विच' करत नसत. त्यामुळं संध्याकाळचे पाच वाजून गेले, तरी आम्हाला दिल्लीचेच कार्यक्रम दिसत. मग अशा वेळी मी वर जाऊन अँटेना पुण्याच्या (सिंहगडच्या) दिशेनं फिरवी व खाली येऊन पाच क्रमांकाचं चॅनेल लावी. ‘सिंहगड’चे लोक कधी चुकत नसत. त्यामुळं थोडं खरखरीत का होईना, पण मुंबई दूरदर्शन व विशेषतः मराठी सिनेमा बघायला मिळे. आम्ही केबल घेतली नसल्यानं त्या काळातल्या 'झी' वगैरेवरील मालिका मला माहिती नसायच्या. पण काही मित्रांच्या बोलण्यात या मालिकांचे उल्लेख यायचे तेव्हा आपण मागासलेले आहोत, असं वाटायचं. मात्र, या वर्षी भारतात झालेला विल्स वर्ल्ड कप पुरेपूर एंजॉय केला. विशेषतः बंगळूरच्या चिन्नास्वामी स्टेडियमवर आपण पाकिस्तानचा पुन्हा खात्मा केला, तेव्हा देशभर उसळलेला जल्लोष अभूतपूर्व होता. मात्र, उपांत्य फेरीच्या सामन्यात कोलकत्यात आपण माती खाल्ली आणि कांबळी रडला. लोकांनी स्टेडियम पेटवून द्यायचंच बाकी ठेवलं होतं. त्या कटू आठवणी खूप दिवस छळत राहिल्या.

पण १९९७ या वर्षानं माझं तिसरं आणि (कदाचित शेवटचं मोठं) स्थित्यंतर घडवून आणलं...

(क्रमश:) 

---
पुढील भाग वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा...

----