रिव्ह्यू - फर्स्ट मॅन

आउट ऑफ धिस वर्ल्ड....

------------------------------

गेल्या शतकात घडलेली मानवजातीच्या इतिहासातील सर्वांत मोठी गोष्ट म्हणजे चंद्रावर पडलेले मानवाचे पहिले पाऊल! मला अगदी लहानपणी पहिल्यांदा जेव्हा ही गोष्ट समजली, तेव्हापासून त्या घटनेविषयीचे कुतूहल सतत वाढत गेले आहे. मानवाच्या बुद्धीची ही झेप केवळ थक्क करून टाकणारी आहे, यात वादच नाही. कितीही विशेषणे वापरली, तरी त्या घटनेचे यथार्थ वर्णन केले असे वाटतच नाही. मी १९९७ मध्ये ‘सकाळ’मध्ये जेव्हा पहिल्यांदा रुजू झालो, तेव्हा पहिल्याच दिवशी मी तेथील सुसज्ज ग्रंथालयात जाऊन कोणती गोष्ट पाहावयास मागितली असेल, तर माणूस चंद्रावर उतरला ही बातमी असलेला अंक! त्यानंतरही मी शक्य तितक्या वेळा या विषयावर वाचलं आहे, पाहिलं आहे. मात्र, कुतूहल शमण्याऐवजी वाढतच गेलं आहे. अगदी माझ्या मुलाचं नावही ‘नील’ ठेवण्यामागे नील आर्मस्ट्राँग या माणसाचं ‘एकमेवाद्वितीय’ असणं हाच भाव आहे! माणसाच्या मनाला असलेली अज्ञाताची तीव्र ओढ आणि मानवी बुद्धीची उत्तुंग झेप या दोन्ही गोष्टींचा विस्तार अनंत अवकाशाच्या पोकळीएवढाच असावा. असो.

नमनाला एवढं घडाभर तेल वाहण्याचं कारण म्हणजे परवा ‘नेटफ्लिक्स’वर मी पाहिलेला ‘फर्स्ट मॅन’ हा चित्रपट. चित्रपटाच्या नावावरून विषय थेट स्पष्ट होत नसला, तरी नील आर्मस्ट्राँगच्या आयुष्यावर आधारित हा चित्रपट आहे, असं सांगितलं, की त्या शीर्षकाची यथार्थता स्पष्ट होते. ‘ला ला लँड’ या २०१६ मध्ये आलेल्या आणि माझ्या अतिशय आवडत्या चित्रपटाचा दिग्दर्शक डॅमियन शेझेल यानंच हा चित्रपट दिग्दर्शित केला आहे. ‘ला ला लँड’चा नायक रायन गोसलिंग हाच इथेही नायकाच्या, अर्थात नील आर्मस्ट्राँगच्या भूमिकेत आहे. ‘द क्राउन’ या ‘नेटफ्लिक्स’वरच्या बहुचर्चित वेबसीरीजमध्ये तरुण राणी एलिझाबेथची भूमिका साकारणारी ब्रिटिश अभिनेत्री क्लेअर फॉय यात नायिकेच्या, म्हणजे नील आर्मस्ट्राँगच्या पत्नीच्या - जेनेटच्या - भूमिकेत आहे. ही नामावली पाहिल्यावर मी हा चित्रपट २०१८ मध्येच का पाहिला नाही, असा मला प्रश्न पडला. पण तेव्हा राहून गेलेला हा चित्रपट परवा पाहिला आणि माझे सव्वादोन तास सत्कारणी लागले. नील आर्मस्ट्राँग चंद्रावरून सुखरूप परत आल्यानंतर पत्रकारांनी जेनेटची मुलाखत घेताना तिच्या भावना विचारल्या होत्या, तेव्हा ती गमतीने ‘आउट ऑफ धिस वर्ल्ड’ म्हणते, अगदी तेच शब्द मला या सिनेमाच्या अनुभवाबाबत म्हणावेसे वाटतात. म्हणून या रिव्ह्यूचं शीर्षकही हेच!

हा चित्रपट नील आर्मस्ट्राँगच्या चांद्रमोहिमेपेक्षाही त्याआधी आणि त्या मोहिमेदरम्यान एक माणूस म्हणून त्याच्या मानसिक प्रवासाविषयी आहे, असं दिग्दर्शकानं एका मुलाखतीत स्पष्ट केलंय. नील आर्मस्ट्राँगचं यान १९६१ मध्ये एका अवकाश मोहिमेदरम्यान वातावरणाबाहेर भरकटतं, पण मुश्किलीने तो सुखरूप उतरतो, या घटनेनं सिनेमा सुरू होतो. नील आर्मस्ट्राँगचं चित्त थाऱ्यावर नसतं आणि याच कारणानं त्याला काही काळ मोहिमेबाहेर बसवलं जातं. त्याची अडीच वर्षांची मुलगी कॅरन ब्रेन ट्यूमरने आजारी आहे आणि तिच्यासाठी हर प्रकारचे उपचार शोधण्यात नीलचं मन गुंतून गेलंय. मोहिमेतून बाहेर बसावं लागण्यामागचं कारण हेच आहे. त्याचे सर्व उपाय हरतात आणि एके दिवशी त्याची मुलगी हे जग सोडून जाते. दु:खातून बाहेर येण्यासाठी नील पुन्हा एकदा ‘नासा’कडे ‘प्रोजेक्ट जेमिनी’साठी अर्ज करतो आणि सुदैवानं त्याचा अर्ज मंजूर होतो. इथून पुढचा सगळा प्रवास नील आर्मस्ट्राँग नावाच्या माणसाच्या मनाचा, त्याच्या मनात सुरू असलेल्या खळबळीचा, अज्ञाताच्या ओढीचा आणि माणसाच्या मनाच्या अद्भुत शक्तीचा प्रत्यय देणारा आहे. नील आर्मस्ट्राँग या माणसाचा मी जेव्हा जेव्हा विचार करतो, तेव्हा माझ्या मनात हाच विचार येतो, की हा माणूस इंग्लिशमध्ये जसं म्हणतात ना, तसा कोणत्या ‘मेटल’चा बनला असेल? काय पद्धतीने तो विचार करीत असेल? आपण कदाचित परत येऊ शकणार नाही अशा मोहिमेवर जाताना मन कसं स्थिर, शांत ठेवत असेल? हा सिनेमा पाहताना या प्रश्नांची थोडीफार उत्तरं मिळतात. चित्रपट नील आर्मस्ट्राँगचा हा प्रवास दाखवताना नेपथ्याला ‘नासा’च्या मोहिमेची १९६१ ते १९६९ या काळात झालेली आगेकूच, केनेडींचं स्वप्न, सोविएत युनियनबरोबर सुरू असलेली स्पर्धा, अमेरिकेत चांद्रमोहिमेला सुरू असलेला विरोध, तिघा अंतराळवीरांना सरावाच्या वेळी झालेला अपघात आणि आगीत त्यांचा झालेला मृत्यू हे सगळंही दिग्दर्शक दाखवत राहतो. त्यामुळं हे चित्र परिपूर्ण व्हायला मदतच होते. 
यासंबंधीचे दोन सीन मला विशेष आवडले. अमेरिकेलाही ही मोहीम यशस्वी होईल, असं वाटत नव्हतं. अनुकूल परिस्थिती नसेल, तर या चांद्रवीरांनी यानातून खाली न उतरता माघारी फिरावं आणि अपोलो १२, १३ किंवा १४ मध्ये प्रत्यक्ष चंद्रावर उतरावं अशी योजना ‘नासा’ने तयार केली होती. हे चांद्रवीर प्रत्यक्ष मोहिमेला निघाले, तेव्हाच ते मोहिमेत मरण पावले तर वाचायचं एक पत्र आधीच ड्राफ्ट केलं जातं, तो प्रसंग हेलावणारा आहे. अगदी मोहिमेला निघताना नील घरात कपड्यांची बॅग आवरत असतो. तेव्हा जेनेट त्याला मुलांशी बोलायला सांगते, तो प्रसंग तर मुळातूनच बघण्यासारखा आहे. नीलला मुलांशी बोलायचं नसतं. मात्र, मुलं त्याला प्रश्न विचारतात. तो शांतपणे सांगतो, की मी चंद्रावर चाललोय. (जगात किती मुलांना आपल्या बापाकडून हे ऐकायला मिळालं असेल?) नंतर मुलं विचारतात, की किती दिवस? मग तो सांगतो, की जायला एवढे दिवस, यायला एवढे दिवस... मग एक महिना क्वारंटाइनमध्ये राहावं लागेल वगैरे. मग धाकटा विचारतो, की आमच्या शाळेतल्या स्पर्धेला तू नसणार का बाबा? तेव्हा नील उदास चेहरा करून ‘नाही रे’ असं सांगतो. थोरला मुलगा जरा कळता असतो. तो विचारतो, की तू परत न येण्याची शक्यता आहेच ना? तेव्हा एकच सन्नाटा पसरतो. थोड्या वेळानं नील अगदी शांतपणे सांगतो, की हो. तशी शक्यता आहे. पण आम्ही मोहीम यशस्वी करण्याचा प्रयत्न करू. झालं. आई सांगते, मुलांनो, आता झोपायची वेळ झाली, बाबाला टाटा करा आणि झोपा. कुठल्याही अनावर भावना नाहीत, अश्रुपात नाही, कढ नाहीत, काही नाही!
नील व त्याचे सहकारी प्रत्यक्ष यानात बसायला निघतात, तेव्हा लिफ्टमधून वर जाताना नीलला समोर आकाशात चंद्राची कोर दिसते. नंतर त्याच्या हेल्मेटमधे चंद्राचे प्रतिबिंब दिसते. इथपासून ते ‘अपोलो ११’च्या उड्डाणाचा सगळा थरार केवळ अनुभवण्यासारखा आहे. (त्या वेळी मात्र तीव्रतेनं असं वाटलं, की सिटीप्राइड कोथरूडच्या एक नंबरच्या स्क्रीनवर हा सिनेमा पाहायला हवा होता. मोठ्या पडद्याची जादू काही औरच! असो.) नंतर यानाचा प्रवास, नील व बझ ऑल्ड्रिनचे यानातले विनोद, प्रत्यक्ष चंद्रावर पाऊल टाकतानाचा थरारक क्षण, ‘ए स्मॉल स्टेप ऑफ मॅन, ए जायंट लीप ऑफ मॅनकाइंड’ हे त्याचे गाजलेले उद्गार हे सगळं बघताना अंगावर रोमांच उभे राहिल्याशिवाय राहत नाहीत. क्षणाक्षणाला अपयश येण्याची भीती, जीव गमावण्याचा धोका, आपली माणसं पुन्हा कधीही न दिसण्याचं भय हे सगळं विसरून ज्या धीरोदात्तपणे नील आर्मस्ट्राँग या सगळ्या मोहिमेला सामोरा गेला, ते बघून आपल्याला केवळ थक्क व्हायला होतं. (सिनेमात नील चंद्रावर एका क्रेटरजवळ जातो आणि सोबत आणलेलं आपल्या लेकीचं ब्रेसलेट तिथं टाकून देतो, असा फार भावनोत्कट प्रसंग आहे. हा प्रसंग प्रत्यक्षात घडल्याचा कुठलाही पुरावा नाही. त्यामुळे दिग्दर्शकाने तो ‘सिनेमॅटिक लिबर्टी’ म्हणून दाखवला असावा, असं म्हणायला वाव आहे.) चित्रपटाचं साउंड डिझाइन अफाट आहे. नील आर्मस्ट्राँग चंद्रावर उतरल्यानंतर चंद्रावर वातावरण नाही, म्हणजे आवाजही नाही, या वैज्ञानिक सत्याला जागून पुढची चंद्रावरची सर्व दृश्यं संपेपर्यंत पार्श्वभूमीला अजिबात आवाज वापरलेला नाही. (केवळ ऑक्सिजन सिलिंडरच्या मदतीनं सुरू असलेल्या नीलच्या श्वासोच्छ्वासाचा क्षीण आवाज येत राहतो. हा इफेक्ट अर्थात इअरफोनमुळंच कळतो. मात्र, क्रेटरमध्ये नील मुलीचं ब्रेसलेट टाकतो, तेव्हा ते थेट खाली गेलेलं दाखवलं आहे. चंद्रावरचं एक षष्ठांश गुरुत्वाकर्षण लक्षात घेता, ते ब्रेसलेट असं खाली जाणार नाही. पण एवढी चूक माफ करायला हरकत नाही.) असो.

चांद्रमोहीम फत्ते होते. नीलचं यान सुखरूप पृथ्वीवर परत येतं. अमेरिकेत आणि जगभर एकच जल्लोष होतो. ब्रिटनच्या राणीपासून ते आफ्रिकेतल्या गरीब बाईपर्यंत सगळे आनंद व्यक्त करतात. नील आणि त्याचे सहकारी शांतपणे क्वारंटाइन होतात. तिथं जेनेट भेटायला येते. मधे काच असते. सगळं जग आता जेनेटच्या बाजूला असतं आणि समोर वेगळ्याच जगात जाऊन आलेला माणूस बसलेला असतो. तो हळुवारपणे पत्नीकडे हात करतो, तीही इकडून हात टेकवते. मधे काच असते. त्यावर धुकं जमा होत जातं... या फ्रेमवर सिनेमा संपतो.
माणसाच्या विलक्षण मानसिक ताकदीची ही कथा आहे. खरीखुरी घडलेली... अगदी ५१ वर्षांपूर्वीच! आत्ताच्या वेगळ्या क्वारंटाइन काळात, लॉकडाउन काळात आपल्या जगण्याला उमेद देणारी... विजिगिषू वृत्तीने जगण्यावर प्रेम करायला लावणारी, प्रेरणा देणारी! 

----

दर्जा - साडेतीन स्टार

----