समतोल दिवाळी अंक २०२१ - लेख

 स्पर्श ‘रूपेरी’
----------------

स्पर्श... एका व्यक्तीचा दुसऱ्या व्यक्तीला होणारा स्पर्श! किती काय काय दडलेलं असतं या स्पर्शात! एक तर जिवंतपणाची भावना... शिवाय प्रेम, अधिकार, वासना, माया, ममता, लोभ, तिरस्कार... किती तरी भावना एका स्पर्शात गुंतलेल्या असू शकतात... माणूस हा समाजप्रिय प्राणी आहे. त्याला माणसांच्या सहवासात राहायला आवडतं. कळप करून राहणारे प्राणी असतात, त्याच समूहापैकी मानव हा एक प्राणी आहे. माणसाचा मेंदू अर्थातच इतर कुणाहीपेक्षा अधिक प्रगत असल्याने त्याच्या भावभावना आणि त्यांचं प्रदर्शन यांच्याही परी अनेक! माणसाच्या पाच ज्ञानेंद्रियांपैकी त्वचा हे अर्थातच स्पर्शाचं पहिलं आणि सर्वांत प्रभावी इंद्रिय! स्पर्शाची जाण प्रथम होते ती त्वचेला... त्यानंतरचे स्पर्शाचे लाभार्थी इंद्रिय म्हणजे डोळे! त्यानंतर जीभ, मग कान व नाक! कुणी स्पर्श केलाय हे डोळ्यांना दिसतं आणि मग आपला मेंदू तसा प्रतिसाद देतो. स्पर्शाची जाणीव अतिशय तीव्र असते. स्पर्शाप्रती आपलं शरीर विलक्षण संवेदनशील असतं आणि इथेच स्पर्श आणि त्यासंबंधीचे सर्व आचार-विचार यांचे नियम येतात. माणसानं समाज म्हणून जसजशी प्रगती केली तसतसे जगण्याचे, आहाराविहाराचे नियम तयार केले. अनावश्यक स्पर्श टाळण्याकडे या नियमांचा कल असणं स्वाभाविक होतं. तसं झालं नसतं, तर वासनेचा स्पर्श कायमच इतर स्पर्शांवर वरचढ ठरण्याची भीती तत्कालीन समाजाला वाटत होती. (खरं तर माणसाची नैसर्गिक आदिम प्रेरणा जोवर जिवंत आहे, तोवर ही भीती राहणारच!) मात्र, याचा तोटा असा झाला, की अनावश्यक स्पर्श टाळण्याच्या नादात आवश्यक स्पर्शही दूर सारले गेले. स्पर्शात असलेली निखळ मायेची, ममतेची भावना हरपली आणि माणसं चांगल्या स्पर्शालाही पारखी झाली.
चित्रपट ही तशी आधुनिक आणि तंत्रज्ञानाधारित कला. एकोणिसावे शतक संपताना पॅरिसमध्ये ल्युमिए बंधूंनी पहिल्या चलतचित्रांचं सादरीकरण केलं आणि सिनेमा आपल्या आयुष्यात आला. विसाव्या शतकात या कलेचा पूर्ण विकास झाला आणि आता तर आपल्या जगण्यातून सिनेमा आपण वजा करूच शकत नाही.
भारतात चित्रपटसृष्टीची सुरुवात दादासाहेब फाळके यांच्या ‘राजा हरिश्चंद्र’ या मूकपटाद्वारे १९१३ मध्ये झाली. तेव्हा चित्रपटात स्त्री-पुरुष स्पर्शाची दृश्यं दाखवणं जवळपास अशक्य होतं, याचं कारण मुळात चित्रपटांत महिलांनी काम करणं हेच निषिद्ध मानलं जात होतं. दादासाहेब अगदी वेश्यांकडेही गेले. मात्र, ‘आम्ही वेश्या आहोत, सिनेमात काम करण्यासारखं हलकं काम आम्ही करणार नाही,’ असे बाणेदार उत्तर तेव्हाच्या वेश्यांनी त्यांना दिलं होतं. त्यानंतर साळुंके नावाच्या एका पुरुष कलाकारालाच मिशी उतरवून ‘तारामती’ची भूमिका देण्यात आली होती, हा इतिहास आता बहुतेकांना माहिती आहे. सुरुवातीचे मूकपटही बहुतेक पौराणिक कथांवर आधारित होते आणि ते अगदीच समजण्यासारखं होतं. त्यानंतर मात्र स्टंटपटांचा एक काळ आला. वाडिया मूव्हिटोनने ‘फिअरलेस नादिया’ला घेऊन अनेक स्टंटपट त्या काळात आणले. मेरी ॲन इव्हान्स असं नाव असलेल्या, मूळ ऑस्ट्रेलियन असलेल्या या नटीचा ‘हंटरवाली’ हा चित्रपट १९३५ मध्ये प्रदर्शित झाला आणि तुफान हिट झाला. ही विभागणी अगदी सरळ होती. कुणी कुठलं काम करायचं आणि कुणी नाही याचे संकेत ठरले होते. अर्थात लवकरच म्हणजे १९३१ मध्ये ‘आलमआरा’ हा पहिला बोलपट आला आणि त्यानंतर सिनेमा बोलू लागल्यानंतरचं चित्र झपाट्यानं बदललं. पहिलं चुंबन दृश्यही याच काळात चित्रित झालं. ते होतं हिमांशू रॉय आणि देविकाराणी यांच्यात! सिनेमाचं नाव होतं ‘कर्मा’. तेव्हाच्या पद्धतीनुसार थेट प्रणयी चुंबन न दाखविता, नायक साप चावून बेशुद्ध पडला आहे आणि नायिका त्याला शुद्धीवर आणण्यासाठी तोंडाने श्वास देते आहे, अशा पद्धतीनं हे दृश्य चित्रित करण्यात आलं होतं. तरीही होतं ते चुंबनच आणि ते दृश्य तब्बल चार मिनिटांचं होतं. देविकाराणी यांना भारतीय चित्रपटांची ‘फर्स्ट लेडी’ म्हटलं जायचं आणि हिमांशू रॉय हे त्यांचे खऱ्या आयुष्यातले पतीच होते, हा तपशीलही तसा महत्त्वाचाच!
मा. विनायक यांनी ‘ब्रह्मचारी’ या १९३८ मध्ये प्रदर्शित झालेल्या चित्रपटात मीनाक्षी शिरोडकर या अभिनेत्रीला बिकिनीत पेश करून मराठी चित्रपटसृष्टीत एकच खळबळ उडवून दिली होती. ‘यमुनाजळी खेळू खेळ कन्हैया का लाजता?’ हे त्यांचं गाणं तेव्हा सुपरहिट ठरलं. यात नायक-नायिका एकमेकांना थेट स्पर्श करीत नसले, तरी मुळात नायिकेला बिकिनीत दाखविणे हीच मराठी चित्रपटांसाठी एक क्रांती होती. (त्यानंतर मराठी चित्रपटात नायिका बिकिनीवर दिसण्यासाठी थेट २०१२ हे वर्ष उजाडावं लागलं. ‘नो एंट्री’ या सिनेमाच्या मराठी रिमेकमध्ये सई ताम्हणकर बिकिनीत झळकली होती. यावरून मा. विनायक यांनी १९३८ मध्ये केलेल्या धाडसाची पातळी लक्षात यावी.) स्वातंत्र्यपूर्व काळात स्टुडिओ पद्धत कायम होती, तरी वेगवेगळे विषय पडद्यावर येऊ लागले होते. अशोककुमारचा ‘किस्मत’ (१९४२) हा या प्रकारच्या चित्रपटांमधला ‘माइलस्टोन’ म्हणावा लागेल. यात पहिल्यांदाच नायक हा न-नायक (अँटिहिरो) दाखविण्यात आला होता. हिंदी चित्रपटसृष्टी बदलत चालली होती. मोकळ्या स्पर्शांना आत्मसात करत होती, याचंच हे द्योतक होतं.

त्यानंतर थोड्याच अवधीत भारताला स्वातंत्र्य मिळालं आणि आपल्या चित्रपटसृष्टीतही बदलांचं मोकळं वारं वाहू लागलं. राज कपूरने हिंदी चित्रपटसृष्टीतील नायक-नायिकांच्या प्रेमाला एक आक्रमक परिमाण दिलं. नायकाच्या एका हातात व्हायोलिन आणि एका हातावर रेललेली नायिका हे ‘बरसात’मधलं दृश्य पुढं ‘आरके स्टुडिओ’चा बॅनर बनलं. ‘आवारा’तल्या ‘दमभर जो उधर मूँह फेरे ओ चंदा...’सारख्या गाण्यात दिसणारा थेट आव्हान देणारा प्रणय प्रेक्षकांनी तत्पूर्वी फार क्वचित मोठ्या पडद्यावर पाहिला होता. तत्कालीन भारतीय समाजमानस पाहिलं, तर नायक-नायिकेच्या अशा जवळिकीची, स्पर्शाची दृश्यं चित्रपटांतूनच पाहायला मिळण्यासारखी स्थिती होती. देशातील बहुसंख्य जनता गरिबीत जगत होती आणि अनेकांना दोन वेळच्या खाण्याचीही भ्रांत होती. तेव्हाही महानगरांमधून छोट्याशा घरांतून लोक राहत असत आणि प्रणयासाठी वेगळी जागा मिळणं किंवा तेवढा निवांतपणा मिळणं हे दुरापास्तच होतं. ग्रामीण भागातील अडचणी आणखीन निराळ्या होत्या. स्त्रियांनी ‘चूल आणि मूल’ एवढ्यापुरतंच मर्यादित राहावं, अशीच एकूण समाजधारणा होती. अशा वेळी तेव्हाच्या चित्रपटांनी प्रेक्षकांच्या फँटसीला स्पर्श केला. चित्रपट म्हणजे रूपेरी पडद्यावरची विलक्षण सुंदर, स्वप्नील दुनिया ठरली. प्रत्यक्ष आयुष्यात जे जे करणं शक्य नाही, ते ते चित्रपटाच्या नायक-नायिकेच्या रूपाने अनुभवण्याचं सुख प्रेक्षकांना लाभलं. प्रणयातील स्पर्शाबाबत समाज पूर्वीपासूनच फार कठोर होता. अगदी आजही हे चित्र बदललेलं नाही. समाजातील दांभिकता अशा वेळी अगदी लख्ख उठून दिसते. ते काहीही असलं, तरी चित्रपटांनी बदलत्या काळानुसार, धाडसीपणा दाखवीत स्पर्श या संकल्पनेबाबत असलेली एक अदृश्य नकारात्मकता तोडून टाकली. चित्रपटांचा प्रवास समाजाच्या धारणांशी समांतर होत असला, तरी फँटसीबाबत (मग ती कुठलीही असो!) हा रथ थोडा दशांगुळे वर चालतो. प्रेक्षकांनाही तेच हवं असतं. 

स्पर्शाबाबत अगदी वेगळा विचार करणारे काही चांगले चित्रपट आले. सई परांजपे यांचा ‘स्पर्श’ हा हिंदी चित्रपट तर त्याच्या नावापासूनच या विषयाशी जोडला गेला आहे. अंध मुलांच्या शाळेचा प्रिन्सिपॉल असलेला अंध नायक, त्याची अंध शाळा, तिथल्या मुलांचं भावविश्व आणि या जगात ‘डोळस’ नायिकेचं आगमन होणं... हा सर्व प्रवास सई यांनी फार तरलतेनं दाखवला आहे. अंध व्यक्तीला स्पर्शाचं किती महत्त्व असतं, हे सांगायला नको. हा चित्रपट त्या स्पर्शाची महती सांगत असतानाच ‘डोळस’ व्यक्तींनाही आणखी डोळस बनवतो, यात शंका नाही. उत्कृष्ट संवाद, नसीरुद्दीन शाह व शबाना आझमी यांचा अप्रतिम अभिनय आणि सई यांचं संवेदनशील दिग्दर्शन यामुळं आजही हा चित्रपट अनेक रसिकांच्या मन:पटलावर कोरला गेला आहे. यातली अनेक दृश्यं डोळ्यांत पाणी आणतात. एखाद्या व्यक्तीकडं एखादं ज्ञानेंद्रिय नसेल, तर त्याची अन्य ज्ञानेंद्रियं अत्यंत तीक्ष्ण आणि तीव्र होतात. या चित्रपटात अंध व्यक्तींच्या आयुष्यातले असे अनेक क्षण कमालीच्या तरलतेनं दाखविले आहेत. नसीरुद्दीन आणि शबाना यांनी आपल्या अभिनयाच्या जोरावर ते सर्व प्रसंग अगदी जिवंत, रसरशीत केले आहेत.
‘कोशिश’सारख्या चित्रपटात जया भादुरी आणि संजीवकुमार यांनी मूकबधिर दाम्पत्याची भूमिका कमालीच्या प्रभावीपणे रंगविली होती. त्यातही स्पर्शाची महती कित्येक प्रसंगांत दिसून येते. ‘खामोशी - द म्युझिकल’ आणि ‘ब्लॅक’ यासारख्या चित्रपटांतून दिग्दर्शक संजय लीला भन्साळी यांनी अनुक्रमे मूक-बधीर माता-पित्यांची मुलगी आणि अंध व मूक मुलगी व तिचे शिक्षक यांची कथा प्रत्ययकारकरीत्या सांगितली होती. या चित्रपटांत स्पर्शाचं महत्त्व अगदी अनन्यसाधारणपणे आपल्यासमोर येतं. ही काही सहज आठवणारी आपल्याकडची ठळक उदाहरणं. चित्रपटांमधला स्पर्श या कलाकृतींमधून अगदी प्रगल्भ आणि संवेदनशीलतेनं मांडल्याचं सहज दिसून येतं.
हिंदी चित्रपटसृष्टीत स्पर्शाच्या बाबतीत मोकळेपणा आला, त्याला आणखी एक महत्त्वाचं कारण असावं असं मला वाटतं. हिंदी चित्रपटसृष्टीवर पहिल्यापासून पंजाबी मंडळींचं प्राबल्य राहिलेलं आहे. पंजाबी मंडळी स्वभावानं मोकळीढाकळी असतात. दोन द्यावेत, दोन घ्यावेत असा एकूण त्या मातीचाच गुण दिसतो. शरीरानं काबाडकष्ट करावेत, मजबूत खावं-प्यावं आणि जगणं साजरं करत राहावं अशी एकूण वृत्ती दिसते. त्यामुळं तिथं स्पर्शाबाबत कुठलेही अवडंबर नाही. एखादी तरुण नात आपल्या आजोबांना येऊन बिलगू शकते, तर एखादा रसिक जिजाजी सहज आपल्या ‘साली’ला गमतीत मिठी मारू शकतो. पंजाबी किंवा एकूणच उत्तर भारतीय संस्कृतीत असलेला हा मोकळेपणा हिंदी चित्रपटसृष्टीतील स्पर्शाबाबत फार मोलाचा ठरला. त्यामुळे हिंदी सिनेमांत एखादा नायक (भले तिशीचा दिसत असला, तरी) ‘माँ, मैं बीए पास हो गया हूँ’ म्हणत धावत येऊन आपल्या ‘माँ’ला सहज बिलगू शकायचा. तुलनेनं मराठी संस्कृतीत, आणि पर्यायाने मराठी सिनेमात हे बसत नाही. कल्पना करा, रमेश देव किंवा रवींद्र महाजनी किंवा अरुण सरनाईक किंवा कुलदीप पवार पळत येऊन, दुर्गा खोटे किंवा सुमती गुप्ते किंवा शांता जोग यांना येऊन ‘आई, आई... मी बीए पास झालो’ म्हणत मिठी मारताहेत... शक्यच नाही हे आपल्याकडे!
मा. विनायक यांनी १९३८ मध्ये नायिकेला बिकिनी परिधान करायला लावली असली, तरी मराठीत नायक-नायिकांनी शारीर जवळीक साधण्याचं प्रमाण पुढच्या काळात जवळपास शून्यवत होतं. फार तर एखादी अवघडलेली मिठी... चुंबन वगैरे गोष्ट तर लांबच राहिली. ते दाखवण्यासाठी दोन गुलाबाची किंवा चक्क झेंडूची फुलं एकमेकांवर आपटायची. किंवा नायक-नायिका एकमेकांच्या तोंडाजवळ येत येत एकदम कॅमेऱ्याच्या फ्रेममधून वर, खाली, डावीकडे, उजवीकडे असे कुठेही ‘फेड आउट’ व्हायचे. जी काही फेडाफेडी असेल, ती प्रेक्षकांच्या डोळ्यांआड! साधारण ऐंशीच्या दशकापर्यंत हे असंच होतं. मराठी नायकांची (आणि त्यांचीच का? नायिकांचीही) या काळात पडद्यावर झालेली कुचंबणा अगदीच कारुण्याची झालर वगैरे लेवून आलेली होती. वास्तविक, सूर्यकांत, चंद्रकांत, रमेश देव, श्रीकांत मोघे, अरुण सरनाईक किंवा रवींद्र महाजनी हे सर्वच नायक रूपाने देखणे होते. उंचेपुरे होते. मात्र, त्यांना पडद्यावर फार शारीर जवळीक साधून, नायिकेशी प्रणय करताना दाखवणं कुठल्याही मराठी दिग्दर्शकाला तेव्हा तरी जमलं नाही. मराठी चित्रपटांत व्यवस्थित चुंबनदृश्य यायला एकविसावं शतक उजाडावं लागलं. माझ्या आठवणीनुसार, २०१० मध्ये आलेल्या ‘जोगवा’ या चित्रपटात मुक्ता बर्वे आणि उपेंद्र लिमये यांचं चुंबनदृश्य होतं. त्यानंतर ‘डबलसीट’ या चित्रपटातही अंकुश चौधरीसोबत मुक्ता बर्वेचं एक चुंबनदृश्य आलं. हल्लीच्या काळात चुंबनदृश्यांना प्रेक्षक सरावले असले, तरी मराठी चित्रपटांत अशी दृश्यं पाहायला प्रेक्षक आजही जरा दचकतात हेच खरं. किंबहुना पूर्वी मराठी चित्रपटांना ‘ए’ (फक्त प्रौढांसाठी) हे प्रमाणपत्र फार क्वचित असायचं. ‘पुणे ५२’ या चित्रपटाला तसं सर्टिफिकेट होतं आणि त्याला साजेशी बोल्ड दृश्यंही त्या चित्रपटात होती. त्यानंतर तसे इतरही काही मराठी चित्रपट झळकले.
हिंदी काय, इंग्रजी काय किंवा मराठी काय; कुठल्याही चित्रपटांत शारीर जवळिकीची, निकट स्पर्शाची दृश्यं साकारणं हे संबंधित अभिनेत्यांसाठी तसं कठीणच काम असणार! तीव्र प्रखर उजेड देणारे लाइट्स, कॅमेरे, साउंड आणि इतर अनेक तंत्रज्ञ मंडळींच्या उपस्थितीत चुंबनदृश्य किंवा प्रणयदृश्य देणं, ते भाव नजरेत आणणं हे सराईत अभिनेत्यांनाच जमू शकतं. शिवाय तो ‘अभिनय’च असतो. सामान्य प्रेक्षकांना त्या क्षणापुरता त्या नायकाचा कितीही ‘हेवा’ वाटला, तरी प्रत्यक्ष नायकाला तो प्रसंग साकारणं तितकंच सुखद किंवा सहज असतंच असं नाही. नायिकांची अवस्थाही काही यापेक्षा वेगळी नसणार!
अलीकडे ओटीटी माध्यम आल्यापासून तर सेन्सॉर नसल्याने या स्पर्शाला काही धरबंधच राहिलेला नाही. ‘जे खपतं, तेच विकायचं’ या तत्त्वानुसार, लैंगिक भावना चेतविल्या जातील, अशा भडक दृश्यांची रेलचेल बहुतेक वेबसीरीजमध्ये असते. त्यातील काही दृश्ये मुद्दाम आधी सोशल मीडियावर लीक केली जातात. प्रेक्षकांची प्रतिक्रिया आजमावली जाते आणि मग ती सीरीज ‘गाजविली’ जाते. अर्थात ओटीटीवरचे स्पर्श हा स्वतंत्र लेखाचाच विषय होईल. या लेखापुरता केवळ चित्रपटांचा विचार केला तरी पूर्वीपेक्षा या रूपेरी स्पर्शांत खूप जास्त सहजता, मोकळेपणा आला आहे हे मान्य करायला पाहिजे. विशेषत: एकविसाव्या शतकात जन्मलेल्या पिढीसाठी ‘स्पर्श’ ही कुठलीही कलंकित किंवा अवांछित चीज नसून, ती एक अगदी सहज घडणारी शारीर क्रिया आहे. मनाचा हा नितळपणा दुर्दैवानं आधीच्या पिढ्यांमध्ये नव्हता. त्यासाठी तेच जबाबदार होते, असंही नाही. तेव्हाचे संस्कारच तशा पद्धतीनं घडण करणारे होते. आताच्या पिढीमध्ये ते अवघडलेपण नाही, तसंच स्पर्शाविषयीची अनावश्यक, फाजील, छुपी अशी कुठलीही धारणाही नाही. तेच प्रतिबिंब आजच्या चित्रपटांत उमटतंय, यात आश्चर्य नाही. स्पर्श या निखळ आनंददायक भावनेचा आविष्कार तसाच होत असल्याचं पाहून चित्रपटांचा पडदाही अधिक ‘रूपेरी’ व देखणा दिसू लागला आहे.
टच वूड!

---

(पूर्वप्रसिद्धी : समतोल दिवाळी अंक २०२१)

---