खाण्याचे गाणे - भाग १ ते ३

 खाण्याचे गाणे - १
----------------------

गेली २७ वर्षं, म्हणजे १९९७ पासून सलग पुण्यात राहतोय. त्याआधी १९९१ पासून तसा पुण्यात राहतोच आहे. मध्ये एक-दीड वर्षांचा गॅप पडला असेल तेवढाच. त्यामुळं आता जवळपास ३२-३३ वर्षांच्या आठवणी पुण्याशीच निगडित झाल्या आहेत. खाणं हा आपल्या सगळ्यांचा ‘जिव्हा’ळ्याचा विषय. तर आजपासून याच पुण्यातल्या खाण्याच्या काही आठवणी सांगण्यासाठी ही एक सदरसदृश पोस्टमालिका सुरू करतोय... खाण्याचे गाणे... 

-------

मी १९९१ मध्ये गणेशखिंड रस्त्यावरील शासकीय तंत्रनिकेतनमध्ये प्रवेश घेतला तेव्हाचं पुणं बरंचसं आटोपशीर व टुमदार होतं. शिमला ऑफिस चौक ते कृषी महाविद्यालय चौकापर्यंत वडाची डेरेदार झाडं होती. मधे दुभाजकही नव्हता. तो कृषी महाविद्यालय चौकापासून सुरू व्हायचा. पिवळ्या सोडियम व्हेपरच्या दिव्यांनी हा रस्ता उजळून निघालेला असायचा. विद्यापीठ चौक तेव्हाही भलामोठा प्रशस्त होता. मध्ये एक गोलाकार, मोठं कारंजं होतं व ते सुरू असायचं. आम्ही संध्याकाळी बऱ्याच वेळा तिथं जायचो. तेव्हाच्या होस्टेली मुलांच्या भाषेत ‘चल, फाउंटनला जाऊ,’ असं म्हणायचो. तिथं वैभव नावाचं एक रेस्टॉरंट होतं. त्याच्या जरा पुढं एक बाई प्लास्टिकच्या टेबलवर रोज पोळी-भाजी विकायला बसायच्या. माझा संगमनेरचा मित्र सुमंत कुलकर्णी आणि मी कधी मेसचा कंटाळा आला, की या बाईंकडं जाऊन पोळीभाजी खायचो. पाच रुपयांत दोन पोळ्या, एक फळभाजी आणि सोबत कांदा-टोमॅटो एवढंच असायचं. पण सात्त्विक असायचं. मेसचं रद्दी जेवण जेवून कंटाळलेल्या आम्हाला ती पोळी-भाजी घरच्यासारखी लागायची.
याच चौकात पुढं पाषाणकडं जाणाऱ्या रस्त्यावर उजव्या बाजूला चौपाटी भरायची. पुण्याला चायनीज खाण्याची सवय तिथल्या गाड्यांनी लावली. तिथं या चायनीजच्या गर्दीत एक ‘मिलाप पावभाजी’ म्हणून प्रसिद्ध गाडी होती. माझ्या आठवणीनुसार, तेव्हा २० रुपयांना तिथं पावभाजी मिळायची. अतिशय चविष्ट. अर्थात तेव्हा मेसला २५० रुपये महिना असा दर होता. त्यामुळं ही २० रुपयांची पावभाजी आम्हाला महागच वाटायची. त्यामुळं क्वचित कधी तरी खाल्ली जायची. आमच्या कॉलेजचं कँटीन होतं. तिथं एक रुपयात वडापाव व एक रुपयात चहा मिळायचा. रेंजहिल्स कॉर्नरला ‘रणजित टी स्टॉल’ असायचा. हा रणजित आमच्याच वयाचा किंवा थोडा मोठा असेल. त्याच्या गप्पिष्ट स्वभावामुळं तो कॉलेजच्या मुलांमध्ये फार लोकप्रिय होता. आमची त्याच्या गाडीवर कायम गर्दी असायची. इथंच पलीकडं ओम सुपर मार्केट चौकात ‘एचएनडी’ नावाची मेस होती. म्हणजे हिराचंद नेमीचंद दिगंबर जैन होस्टेलची मेस. तिची क्वालिटी चांगली होती आणि थोडी महागही होती. आमच्या होस्टेलची बरीचशी मुलं तिथं जायला धडपडायची. तिथं बाहेरची मुलं अलाउड नव्हती. पण काही तरी जुगाड करून, किंवा गेस्ट म्हणून आम्ही तिथं जेवायला जायचो. तिथं मारवाडी पद्धतीचं, कढी, पापड वगैरे असलेलं जेवण आमच्या मेसपेक्षा कैकपटीनं चांगलं होतं.
या सगळ्या खाण्यापेक्षा होस्टेलवर राहणाऱ्या मुलांच्या घरचा खाऊ यायचा तो खायला सगळ्यांच्या उड्या पडायच्या. असा डबा काही मिनिटांतच फस्त होत असे हे सांगायला नकोच.

---

खाण्याचे गाणे - २
---------------------

मी नगरहून कायमस्वरूपी पुण्यात आलो ते जुलै १९९७ मध्ये. तेव्हा मी ‘लोकसत्ता’च्या नगर आवृत्तीत काम करत होतो आणि आमचे गुरुजी सतीश कुलकर्णी यांच्या सांगण्यावरून पुण्यात बदली मागून घेतली होती. तेव्हा ‘लोकसत्ता’चं ऑफिस अरोरा टॉवर्सला होतं. मला राहायला भाऊमहाराज बोळातील ओक वाड्यात कॉट बेसिसवर जागा मिळाली. ‘लोकसत्ता’त तेव्हा नगर डेस्क पाहणारे विनायक लिमये उर्फ ‘विलि’ यांची मला त्यासाठी मोठी मदत झाली होती. मग मी शुक्रवार पेठेतून रोज सायकलीवरून अरोरा टॉवर्स ऑफिसमध्ये जायला लागलो. त्यापूर्वीही मी पुण्यात नेहमीच येत असलो आणि कॅम्प परिसरही पाहिला असला, तरी नोकरीसाठी या भागात येणं हे माझ्यासारख्या, नगरसारख्या लहान शहरातून आलेल्या मुलासाठी फारच ‘थ्रिलिंग’ वगैरे होतं. अरोरा टॉवर्सचा भाग मुंबईतील फोर्ट भागासारखा होता. (हे आत्ताचं आकलन अर्थात नंतर मुंबईत तो भाग नीट फिरून पाहिल्यावर झालं.) पुण्यातील इतर भागांपेक्षा हा भाग अधिक हाय-फाय आणि कॉस्मॉपॉलिटन होता, यात वाद नाही. पहिल्यांदा इराणी हॉटेलचा अनुभव घेतला तो इथं. डॉ. आंबेडकर पुतळ्यापासून महात्मा गांधी रोड सुरू होतो. अरोरा टॉवर्सची इमारत संपली, की ईस्ट स्ट्रीटकडून येणाऱ्या रस्त्यामुळं तिथंच एक चौक तयार झाला आहे. याच चौकात ‘नाझ’ आणि ‘महानाझ’ ही दोन इराणी हॉटेलं होती. ही कायम गजबजलेली असायची. सिगारेटविरोधी सार्वत्रिक मोहीम नंतर सुरू झाली. त्याआधी बहुतेक हॉटेलांत सिगारेटचा धूर काढत अनेक लोक बसलेले असायचे. किंबहुना सिगारेट ओढायला निमित्त म्हणूनही काही जण या हॉटेलमध्ये यायचे. इथला इराणी चवीचा चहा मला आवडायचा. तिथं पट्टी समोसे मिळायचे, तेही भारी असायचे. यात कोबीच्या भाजीचं सारण भरलेलं असायचं आणि त्या गरमागरम समोशाचा तुकडा मोडला, की आतली भाजी जिभेला चांगलीच भाजायची. तो वेटर सात समोसे भरलेली प्लेट समोर आणून ठेवायचा. त्यातले आपल्याला हवे तेवढेच घ्यायचे असतात, हे ज्ञान मला लिमयेंनी दिलं. नंतर नंतर एकट्यानं तिथं जाऊन बसायचं धैर्य वाढलं. अरोरा टॉवर्सची जुनी, भलीमोठी लिफ्ट ऐतिहासिक होती. चौथ्या की पाचव्या मजल्यावर आमचं ऑफिस होतं. शेजारीच ‘इंडियन एक्स्प्रेस’चंही ऑफिस होतं. लिफ्टचं दार उघडलं, की समोर एक लांबच लांब आडवा कॉरिडॉर होता. डावीकडं गेलं, की आमचं ऑफिस आणि उजवीकडं एकदम कोपऱ्यात ‘इंडियन एक्स्प्रेस’चं ऑफिस होतं. मी चार वाजता ऑफिसला पोचायचो. ती चहाची वेळ असायची. तेव्हा ऑफिसतर्फे चहा यायचा. तो त्या कॉरिडॉरमध्ये मांडला जायचा. दोन्ही ऑफिसमधले बरेच सहकारी त्यामुळं त्या वेळेला कॉरिडॉरमध्येच असायचे. अनेक जण तेव्हा सिगारेट ओढायचे. त्या कॉरिडॉरमध्ये धूरच धूर झालेला असायचा. पुढं अनेक सिनेमांत, मालिकांत वृत्तपत्र कार्यालयाचं जे टिपिकल दृश्य दाखवलं जायचं, त्याच्या फार जवळ जाणारं हे दृश्य होतं. चहा घ्यायचा आणि मगच कामाला सुरुवात करायची. मग दोन तासांनी सहा वाजता पुन्हा खाली उतरायचं आणि ‘नाझ’ किंवा ‘महानाझ’मध्ये जाऊन इराणी चहा आणि पट्टी समोसे खायचे.
मी त्या ऑफिसला फार काळ नव्हतो. अवघा दीड महिना मी तिथं काम केलं. त्यामुळं कॅम्पचं वैशिष्ट्य असलेली ‘मार्झ-ओ-रिन’ किंवा ‘कयानी’ किंवा ‘मोना फूड्स’ यांचं दर्शन त्या वेळी घेता आलं नाही. ते घडलं, पण नंतर! तेव्हा कॅम्पमध्ये नेहरू मेमोरियल हॉलकडून कमिशनर ऑफिसकडं जाताना डाव्या बाजूला फूटपाथवर एक उसाच्या रसाचं दुकान होतं. तिथला जम्बो ग्लास तेव्हा फार फेमस होता. तो एक रुपयाला मिळायचा. म्हणजे अन्यत्रही रस एक रुपयालाच होता; पण यांचा ग्लास जवळपास दुप्पट मोठा होता. त्यामुळं एक रुपयात दोन ग्लास रस प्यायल्याचा आनंद मिळायचा. तेव्हा तिथं तुफान गर्दी असायची हे आठवतंय. कमिशनर ऑफिसच्या पुढं चौपाटी होती. आताही आहे, पण जरा तिथून हलली आहे. या चौपाटीवरही काही वेळा खायला जाणं व्हायचं. नंतर खूप प्रसिद्ध झालेला 'गार्डन वडापाव' इथलाच. आज तो परिसर बराच बदलला आहे. ‘लोकसत्ता’चं ऑफिसही तिथं नाही. मागं असलेलं ‘वेस्ट एंड’ थिएटरही बंद पडलं. मात्र, कधी तरी त्या भागात चक्कर झाली, की ‘मार्झ-ओ-रिन’च्या चटणी सँडविचसोबत या आठवणी खायला छान लागतात...

-----

खाण्याचे गाणे - ३
---------------------

मी १९९७ मध्ये पुण्यात आलो, तेव्हा भाऊमहाराज बोळातील ओक वाड्यात राहत होतो. मी तिथं सहा वर्षं राहिलो. पुण्याच्या अगदी हृदयस्थानी असलेल्या या भागात राहत असल्यानं तिथल्या खाण्याच्या आठवणी या बऱ्याच ‘ओरिजनल’, ‘पेठकर’ अशा जुन्या पुणेकरांच्या आठवणींसारख्याच आहेत. मी सुरुवातीला आमच्या वाड्यासमोर असलेल्या अपार्टमेंटमध्ये जहागीरदार यांच्याकडं जेवायला जायचो. अगदी घरगुती अशी मेस होती. ते दोघंही फार प्रेमळ होते. आम्ही अनेक क्रिकेट सामने त्यांच्या घरी पाहिले आहेत. आम्ही एवढा आगाऊपणा करायचो, पण काका शांत असायचे. त्यांच्याच घरात, आम्हाला मॅच हवी असेल तर मॅच लावा, असा आदेश सोडायचो. (१९९८ मधल्या सचिनच्या त्या 'डेझर्ट स्टॉर्म' म्हणून नंतर प्रसिद्ध झालेल्या झंझावाती इनिंग्ज आम्ही इथंच आरडाओरडा करत बघितल्या होत्या‌...) त्यांच्याच घरात, आम्ही सोफ्यावर बसायचो आणि काका कोपऱ्यात कुठं तरी बसलेले असायचे. आम्ही ‘बसा ना काका’ असं त्यांनाच म्हणायचो. काकूंच्या हाताला चव होती. साधंच, पण रुचकर जेवण असायचं. नंतर काही काळानं त्यांनी हा व्यवसाय बंद केला. मग मी शनिपारासमोर गंजीवालेंच्या ‘शुभकामना इडली सेंटर’मध्ये जायला लागलो. तिथल्या काकू माहेरच्या ब्रह्मेच निघाल्या. गंजीवाले काका दिसायला धिप्पाड, मोठ्या मिशा असे होते. पण अतिशय प्रेमळ. या काका-काकूंनी माझ्यावर फार प्रेम केलं. विशेषत: काकूंसाठी मी ‘माहेरचा माणूस’ होतो. त्यामुळं बरेचदा वरून त्यांच्या घरी केलेली भाजी खास माझ्यासाठी वाटीतून खाली यायची. वर ताकाचा एखादा ग्लास असायचाच. या कुटुंबाकडं तुळशीबागेतल्या राम मंदिरात रामजन्माच्या वेळी पाळणा हलविण्याचा वंशपरंपरागत मान आहे. त्या वेळी रामाच्या पागोट्याचा धागा घ्यायला तिथं एकच झुंबड उडायची. मला गेली कित्येक वर्षं हा धागा विनासायास मिळत आलेला आहे. मी ती जागा आणि मेस सोडून एवढी वर्षं झाली, तरी राम नवमीच्या दुसऱ्या दिवशी काका-काकू आजही माझी वाट पाहत असतात आणि मी एखादा अपवाद वगळता दर वर्षी त्यांच्याकडं जात आलोय.

त्या परिसरात खाण्याची भरपूर चंगळ होती. ‘इंद्रायणी’ व ‘मुरलीधर’चा रस, ‘अनोखा’मधले समोसे आणि डोसे, ‘श्रीकृष्ण’ची मिसळ, ‘श्री’ची मिसळ, बाजीराव रोडवरची 'वाडेश्वर'ची (मूळ स्थान) इडली व अतिशय सुंदर अशी चटणी (ही कायम लवकर, म्हणजे एका इडलीत संपायची आणि जादा वाटीला चार्ज असायचा... भाव्यांनी बहुतेक पुढचा सगळा विस्तार याच जोरावर केला असावा 😀), ‘स्वीटहोम’मधली खिचडी, ‘रोनक’ पावभाजीच्या दारात सकाळी विकायला असलेले पोहे व वडा, थोडं पुढं ‘संतोष’, तुळशीबागेतलं कावरे आइस्क्रीम, आरोग्य मंदिर, लक्ष्मी रस्त्यावरचं पूना गेस्ट होऊस, जोगेश्वरी बोळातली खाऊ गल्ली या सर्व ठिकाणी आमचा संचार असायचा. नंतर मंडईकडून बदामी हौदाकडं जाणाऱ्या रस्त्यावर साखरे महाराज मठाच्या अलीकडं ‘पुणेरी’ नावाचं हॉटेल सुरू झालं होतं. तिथले ‘अण्णा’ आमच्या ओळखीचे झाले होते. तिथली साबुदाणा खिचडी आणि शेंगदाण्याची उसळ घातलेली उपवासाची मिसळ हे पदार्थ खास होते. एरवी पोहे, उपमा तर असायचाच. आमच्या ओक वाड्यासमोरच अंबिका अमृततुल्य होतं. कित्येकदा ते दुकान उघडून तो पहिला चहा रस्त्यावर ओतायच्या वेळी मी आणि माझा मित्र योगेश जोगळेकर त्या ‘अमृततुल्य’मध्ये हजर असायचो. याशिवाय मंडईत बुरुड गल्लीच्या बाजूनं रामेश्वर चौकाकडं जायला लागलं, की कांबळे यांचं अमृततुल्य होतं. यांचा चहा म्हणजे अगदी ‘पिव्वर दुधाचा बासुंदी चहा’. मला तेव्हा तो चहा अतिशय आवडायचा. अनेकदा दोन दोन कप प्यायचो. अलीकडं मंडई मेट्रो स्टेशनला जायचा योग आला, तेव्हा तो सगळाच परिसर एवढा बदललेला दिसला, की मला धक्काच बसला. माझ्या चेहऱ्यावर बहुदा हरवल्यागत भाव आले असावेत. ते बघून खरोखरच एक माणूस मला म्हणाला, ‘दगडूशेठ का? असं इकडून जा...’ मला अस्सा राग आला... मी म्हटलं, मी इथलाच आहे; मला माहितीय सगळं... पण नंतर मनात म्हटलं, मला जिथं जायचंय त्या जागा आता आहेत कुठं इथं...?

-----

(बाकी मंडईतलं व स्वारगेट-शिवाजीनगरचं आमचं रात्रीचं खाद्यजीवन आणि एकूणच ‘मंडई विद्यापीठ’ हा स्वतंत्र पोस्टचा विषय आहे. त्याविषयी पुढच्या भागात...)

----

भाग ४ ते ६ वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा...

---------