रोहन मैफल - ‘पेन’गोष्टी - भाग १ व २

भाग १
-----------

सर्जनाचे ‘स्थळ’
-------------------

रात्रीची वेळ आहे... सगळा आसमंत शांत झोपला आहे... आपल्या श्वासाचं संगीत तेवढं ऐकू येतं आहे... आत शांत शांत वाटतं आहे... अशा वेळी शेजारचं आवडतं पुस्तक हाती घ्यावं... आधी त्यावरून हात फिरवून माया करावी... पानं चाळून जरा गुदगुल्या कराव्यात... मग एकदम मधलं कुठलं तरी पान उघडून खोलवर वास घ्यावा... त्या धुंदीत पुस्तक वाचायला सुरुवात करावी... आपल्या मन:चक्षूंसमोर त्या पुस्तकातलं सगळं पर्यावरण उभं राहतं. कोकणाचं वर्णन असेल, तर समुद्राची गाज ऐकू यायला लागते. हिमालयाचा उल्लेख असेल, तर त्या विराट भव्यतेच्या जाणिवेनं रोमांच उभे राहतात... भय असेल तर अंगावर काटा फुलतो, प्रणय असेल तर शिरशिरी दाटून येते... दु:ख असेल तर डोळे झरू लागतात, आनंद असेल तर चित्तवृत्ती फुलून येतात... बघता बघता काळाचं भान हरपतं. आपण कुठल्या तरी दुसऱ्या दुनियेत हरवून जातो... पहाटे कधी तरी पुस्तक संपतं आणि ते तसंच छातीवर ठेवून आपला डोळा लागतो...
अस्संच होतं ना अगदी! पुस्तकांचा आणि आपला रोमान्स हा असाच आहे. त्या छापील शब्दांनी आपलं जगणं समृद्ध केलंय. आपल्या प्रत्येक भावनेची चौकट शब्दांच्या महिरपीनं सजवली आहे. आपल्या जाणिवांच्या कक्षा रुंदावल्या आहेत. आपल्या दहा बाय दहाच्या खोलीत आपण जगाचे राजे असल्याचा फील दिलाय. स्मरणाच्या मखमली पेटीत जपून ठेवायला किती तरी आठवणी दिल्या आहेत. पुस्तकांनी आपल्याला शब्दांची श्रीमंती दिली, जाणिवांमधून येणारी शहाणीव दिली, अनुभवांची शिदोरी दिली,  भोवतालाची जाण दिली आणि समष्टीचं भान दिलं.
सध्या दृकश्राव्य माध्यमांची विपुलता आहे. माणसाला दृकश्राव्य माध्यमांतून कुठल्याही कलेचं ग्रहण किंवा आस्वादन स्वाभाविकच सोपं जातं. माणसाचा कल साहजिकच सोप्या गोष्टींकडं असतो. त्यामुळं पुस्तकं वाचण्याऐवजी सिनेमा किंवा वेबसीरीज बघणं सहजसोपं वाटतं. मात्र, पुस्तकं मूकपणे आपल्याशी जो संवाद साधत असतात, तो प्रत्यय दृकश्राव्य माध्यमांतून येत नाही. पुस्तकाचं वाचन एकट्यानं करावं लागत असल्यानं हा एक वैयक्तिक सोहळाच होतो. आपल्या मनाची झेप फार मोठी असल्यानं हवा तेवढा मोठा कॅनव्हास मनाला निर्माण करता येतो आणि शब्दांच्या रूपानं दिसणारी चित्रं आपल्या आवडीच्या रंगांत रंगवून भव्य करून पाहता येतात. शब्दांमध्ये मूलत:च एक चित्र दडलेलं असतं. ते चित्र आपल्या मनाला हवं तसं रंगवता येतं. वर्णनातून येणारे तपशील त्या चित्रांत भरता येतात. लेखकासोबतच वाचकाच्याही सर्जनाला वाव असतो. म्हणूनच एका अर्थानं तो रोमान्स असतो. शब्दांशी असा रोमान्स करता येण्यासाठी वाचक म्हणून आपल्यातही एक प्रगल्भता असावी, अशी जरा पूर्वअट असते. ज्या भाषेत पुस्तक लिहिलंय ती भाषा आपल्याला अवगत असणं ही तर अगदी प्राथमिक पूर्वअट झाली; पण त्या पुस्तकांच्या दोन ओळींमध्ये न लिहिलेलाही आशय वाचता यायला हवा. त्यासाठीच ही प्रगल्भता लागते. महत्त्वाचं म्हणजे पुस्तकं वाचूनच ही प्रगल्भता आणि ही किमान पात्रता आपल्या अंगी येत असते. म्हणून तर आपण जसजसे प्रौढ होत जातो किंवा प्रगल्भ होत जातो तसतशी आपली वाचनाची आवडही बदलते. (किंवा, बदलायला हवी, असं म्हणू या!) आपली ग्रहणशक्ती वाढली, आकलन वाढलं, की मग मुरलेल्या लोणच्यासारखा हा रोमान्सही चवदार होतो. आपल्याला माणूस म्हणून घडवण्यात पुस्तकांचा असा जैव वाटा असतो. पुस्तकाचं कव्हर, बाइंडिंग, रूप, गंध या सर्वांसकट पुस्तक आवडावं लागतं. अगदी शब्दांचा फाँट किंवा टाइपही आपल्या ‘टाइप’चा नसेल, तर ते ‘स्थळ’ आपोआप नाकारलं जातं. पुस्तक आधी डोळ्यांना आवडावं लागतं, मग मनाला!
उत्तम बांधणी, उत्कृष्ट दर्जाचा कागद, सुबक छपाई आणि दर्जेदार मुद्रितशोधन असलं, की पुस्तक हातात घ्यावंसं वाटतं. मग ते आपोआप वाचलं जातं. नीट जपून ठेवलं जातं... अगदी बुकमार्कसह! पुस्तकवाचन ही एका अर्थानं नशाच आहे. एखादं चांगलं पुस्तक वाचून झालं, की कित्येक दिवस दुसरं काहीच वाचू नये, बघू नये असं वाटतं. त्याचं कारण आपल्याला त्यातलं अक्षर न् अक्षर आपल्यात मुरवून घ्यायचं असतं. मेंदूत गिरवून घ्यायचं असतं. एकदा का ती मेंदूतली छपाई पूर्ण झाली, की मग ते पुस्तक आपल्या स्मरणाच्या मखमली पेटीत रेशमी बांधणीत जाऊन बसतं. आयुष्यभर त्यातली वाक्यं सुविचारांसारखी आठवू लागतात. त्यातले शब्द, चित्रं, फाँट सगळं सगळं मेंदूच्या मेमरीकार्डमध्ये कायमचं सेव्ह होतं.
चला, या सदरातून आपल्या पुस्तकप्रेमाला उजाळा देऊ या. पुस्तकांविषयी, साहित्याविषयी, साहित्यिकांविषयी, साहित्य जगतातल्या घडामोडींविषयी गप्पा मारू या... बोलू या... ही ‘पासोडी’* तुम्हाला आवडेल, अशी आशा आहे.

-----

( *पासोडी म्हणजे काय?

दासोपंतांची पासोडी प्रसिद्ध आहे. पासोडी म्हणजे एक प्रकारचे कापड. सुमारे ४० फूट लांब आणि चार फूट रुंद अशा या कापडावर दासोपंतांनी विशिष्ट चित्रमय शैलीत लिहिलेले काव्य म्हणजे दासोपंतांची पासोडी.
आपणही वेबसाइटच्या ‘कापडा’वर चित्रमय शैलीत साहित्य जगतातल्या घडामोडी मांडण्याचा प्रयत्न करणार आहोत, म्हणून सदराला ‘पासोडी’ हे नाव!)

(वि. सू. आधी या सदराचं नाव मी ‘पासोडी’ असं ठेवलं होतं. मात्र, या नावाचं एक पुस्तक असल्याचं प्रकाशकांनी सांगितल्यावर मी नंतर नाव बदलून ‘पेन’गोष्टी (‘कानगोष्टी’सारखं) ठेवलं. पण हा पहिला मूळ लेखाबरहुकूम इथे प्रसिद्ध करायचा असल्याने वरील नोंद तशीच ठेवली आहे.)

----

भाग २
-----------

बोल्ड अँड हँडसम
----------------------

मे महिन्याच्या सुट्ट्या लागल्या, की पूर्वी इतर सर्व उद्योगांसोबत हवी तेवढी पुस्तकं मनसोक्त वाचण्याचा एक कार्यक्रम असे. लायब्ररीतून सकाळी आणलेलं पुस्तक संध्याकाळी बदलून आणायला जायचो. ग्रंथपालकाका हसून विचारायचे, की अरे, खरंच वाचून झालंय का? पण पुस्तक एवढं आवडीचं असायचं, की ते खरोखर दिवसभरात वाचून व्हायचं. कधी दुसरं पुस्तक आणतो, असं होऊन जायचं. अगदी लहानपणापासून थरारक गुप्तहेरकथा वाचायला आवडायचं. सुधाकर प्रभू हे आवडते लेखक होते. त्यांनी लहान मुलांसाठी अनेक पुस्तकं लिहिली. मात्र, ‘डिटेक्टिव्ह डीटी’च्या कथा सर्वाधिक आवडायच्या. हा आपल्याच वयाचा लहान मुलगा काय काय उद्योग करतो, हे बघून चकित व्हायला व्हायचं. भा. रा. भागवतांचा ‘फास्टर फेणे’ विसरणं अशक्यच. हा थेट रूढार्थाने गुप्तहेर नसला, तरी त्याच्या थरारक करामती खिळवून ठेवायच्या, यात वाद नाही. तेव्हा ‘दूरदर्शन’वर आलेली ‘फास्टर फेणे’ची मालिकाही आवडीनं बघितली होती. सुमीत राघवननं साकारलेल्या ‘फेणे’नं मनातल्या फेणेच्या प्रतिमेला धक्का दिला नाही. उलट मनातलं पात्र समोर सगुण साकार झाल्याचा आनंद दिला. त्याच काळात ‘दूरदर्शन’वर ‘अॅगाथा ख्रिस्तीज पायरो’ ही इंग्लिश मालिका सुरू झाली. त्या वेळी अॅगाथा ख्रिस्तीचं नाव पहिल्यांदा ऐकलं. परदेशी गुप्तहेर कथांची तो पहिली ओळख होती. त्यानंतर ओघानंच सर ऑर्थर कॉनन डायल यांच्या जेम्स बाँडची भेट होणं अपरिहार्य होतं. (अर्थात बाँडचे सिनेमे लहानपणी कुणी बघू दिले नसतेच, तो भाग वेगळा!) सिनेमातला बाँड हा अर्थातच ‘लार्जर दॅन लाइफ’ असल्यानं जबरदस्त प्रभावशाली वाटायचा. गुप्तहेरांचं जग नेमकं कसं असतं, याची झलक मिळाली ती बाँडपटांमुळंच. (त्या काळात प्रसिद्ध साहित्यिक रमेश मंत्री यांनी ‘जेम्स बाँड’वरून साकारलेलं जनू बांडे हे पात्र आणि त्याबाबतचं त्यांचं विनोदी लिखाणही एका नियतकालिकात अधूनमधून वाचल्याचं आठवतं...) हिचकॉकचे सिनेमे हेरपट नव्हते, तरी हेरपटांतला गूढ व थरारकतेचा अँगल त्यात असायचा. कधी कधी वाटायचं, हिचकॉकच्या सिनेमांतली रहस्यं शोधायला बाँडने यावं. (आता नव्या पिढीत कुणी तरी हा प्रयोग करायला हरकत नाही.) रत्नाकर मतकरी हे मराठी साहित्यातलं मोठं नाव. त्यांच्या गूढकथा वाचूनही अगदी असंच वाटायचं.
मधे बराच काळ लोटल्यानंतर मुलासाठी म्हणून रोहन प्रकाशनाने प्रकाशित केलेला ‘फेलुदा’चा संच घेतला. प्रसिद्ध दिग्दर्शक सत्यजित राय यांनी साकार केलेलं हे बंगाली गुप्तहेराचं पात्र. मला तोवर या पुस्तकांचा व या पात्राचा पत्ताच नव्हता. मात्र, ज्येष्ठ पत्रकार, संपादक व अनुवादक अशोक जैन यांनी अतिशय ओघवत्या भाषेत मराठीत अनुवादित केलेले ‘फेलुदा’चे काही भाग वाचले आणि एक नवाच खजिना गवसल्याचा आनंद झाला. अर्थात ही पुस्तकं कुमारवयीन मुलांसाठी होती. मोठ्यांसाठी असं पुरेपूर मनोरंजन करणाऱ्या हेरकथा असाव्यात, ही इच्छा ‘रोहन’च्याच ‘अगस्ती’नं पूर्ण केली. अगदी अलीकडं वाचायला मिळालेला हा तीन पुस्तकांचा संच. प्रसिद्ध पत्रकार, लेखक, स्तंभलेखक श्रीकांत बोजेवार यांनी ‘अगस्ती’ हा नवा मराठी गुप्तहेर हिरो जन्माला घातलाय. यातल्या ‘हरवलेलं दीड वर्ष’, ‘अंगठी १८२०’ आणि ‘न्यूड पेंटिंग @ १९’ तिन्ही गोष्टी खास जमल्या आहेत. प्रत्येक पुस्तक साधारण शंभर पानांचं आहे. हल्ली वाढलेल्या स्क्रीन टाइममुळं वाचनाचा वेळ आणि वेग दोन्ही घटले आहेत. असा वाचकवर्ग मोठा आहे. त्याला हे शंभर पानी पुस्तक सहज वाचून पूर्ण होईल, असा विश्वास देणारं आहे. मुळात पुस्तक वाचायला सुरुवात केल्यावर आपण त्या कथेत एवढे खिळून जातो, की मध्येच पुस्तक हातातून खाली ठेवणं अवघड जाईल. या पुस्तकाच्या अर्पणपत्रिकेत म्हटलंय - ‘मराठी साहित्यात हेरकथांची सुरुवात १८९०-९२ साली ह. ना. आपटे यांच्या ‘चाणाक्षपणाचा कळस’ या दीर्घकथेपासून झाली, असं मराठी विश्वकोश सांगतो. वाचकांच्या मनात ‘पुढे काय होणार?’ हा तीनाक्षरी प्रश्न जन्माला येण्यातच हेरकथांचं, रहस्यकथांचं सार्थक असतं. मराठीत त्याची सुरुवात करून देणाऱ्या, ‘चाणाक्षपणाचा कळस’ या १३० वर्षं जुन्या कथेस  आजच्या काळातील ही हेरकथा...’
लेखकाने म्हटल्याप्रमाणे, मराठी साहित्याला हेरकथांची १३० वर्षांची परंपरा आहे. त्या मानाने हा साहित्यप्रकार आपल्याकडे काही अपवाद वगळता, फार फुलला नाही, असंच म्हणावं लागेल. जे काही प्रयत्न झाले, ते पाश्चात्त्य कथाबीजांचं अनुकरण करणारे असेच होते. बोजेवार यांचा अगस्ती मात्र आजच्या काळातला आहे. तो अर्थातच टेक्नोसॅव्ही आहे, सुंदर बायकांचा उपभोग घ्यायला त्याला आवडते, त्याला चांगलंचुंगलं खाण्याचीही आवड आहे आणि तो दिसायलाही देखणा आहे. थोडक्यात, एक उत्तम हेर असण्याच्या बहुसंख्य वाचकांच्या मनातील सर्व अपेक्षा हा ‘अगस्ती’ पूर्ण करतो. त्याचा बेस मुंबईत असला, तरी कामानिमित्त तो जगभरात अनेक ठिकाणी संचार करतो. ‘रोडमास्टर’ ही त्याची आवडती बाइक आहे. त्याच्या काही विशिष्ट आवडीनिवडी, सवयी, लकबी आहेत. वाचकांना तिन्ही पुस्तकं वाचताना हे जाणवतं राहतं आणि तो कथानकात गुंतून राहतो.
कुठलंही नवं पात्र वाचकांच्या मनात प्रस्थापित करणं हे तसं जिकिरीचं व चिकाटीचं काम आहे. बोजेवार यांनी ‘अगस्ती’च्या रूपानं असा यशस्वी प्रयत्न केला आहे, असं म्हणायला हरकत नाही.
आता ‘अगस्ती’चे पुढील भाग लवकर येवोत आणि त्या निमित्ताने वाचकांना नव्या, उत्तम हेरकथा वाचायला मिळोत, हीच अपेक्षा!

---

(पूर्वप्रसिद्धी : रोहन मैफल डिजिटल)

----