वाचन प्रेरणा दिन - मटा लेख

वाचन आणि ‘प्रज्वलित मन’

--------------------------

डॉ. ए. पी. जे. अब्दुल कलाम यांच्या प्रेरणेतून १५ ऑक्टोबर हा आता ‘वाचन प्रेरणा दिन’ म्हणून साजरा केला जातो. पुस्तक वाचनातून आपल्याला नक्की काय मिळू शकतं आणि वाचन केलं नाही तर आपण काय गमावू शकतो याचा यानिमित्त घेतलेला वेध...

----

आपण दूर कुठं तरी डोंगराच्या माथ्यावर, गर्द जंगलाच्या मध्यावर, नितळ पाण्याच्या लाटेवर, अनाघ्रात-अनवट वाटेवर, विलक्षण शांततेच्या कुशीत असावं; स्वत:च स्वत:मध्ये असण्याच्या या आगळ्या प्रवासाची अनुभूती घेत स्वत:मधल्या अजूनही न सापडलेल्या गोष्टींचा शोध घेत राहावं; एकाच वेळी बाह्य जगाशी हळूहळू संपर्क तोडत असताना, आतल्या संवादाची ऊर्मी वाढवत जावं... कुठे तरी ती तार झंकारावी आणि एका अलौकिक आनंदानं अंतर्मन लख्ख उजळून निघावं...

खरं सांगू का? हे एक स्वप्न आहे, स्वप्न! हे असलं स्वप्न आपण कित्येकदा पाहिलं असेल, वाचलंही असेल. पण प्रत्यक्षात आपल्या बाबतीत यातली एकही गोष्ट घडत नाही, हीच वस्तुस्थिती! रोजच्या ट्रॅफिक जॅममधून, प्रचाराच्या कर्ण्यांच्या कर्णकर्कश आवाजातून, सततच्या कलहाच्या उच्चरवातून जिथं आपला बाह्य आवाज आपल्याला ऐकू येत नाही, तिथं अंतर्मनाचा वगैरे आवाज कुठून ऐकू यायला! तेव्हा जवळपास अप्राप्य अशा या स्वप्नाची भरपाई करणार तरी कोण? अशा वेळी एकच करावं. आपल्या उशाशी असलेलं आपलं आवडतं पुस्तक घ्यावं आणि त्यात डोकं घालून हरवून जावं... वाचनानं मला काय दिलं, असा प्रश्न कुणी विचारला, तर हेच उत्तर आपोआप समोर येईल. केवळ स्वप्नांमध्येच आपण जगू शकतो, अशा अलौकिक आनंदाची अनुभूती आपल्याला वाचन देतं. 

वाचन म्हणजे पुस्तकाचं वाचन. छापील शब्दांचं वाचन. हे वाचन आपल्याला आयुष्यभराचं मैत्र देतं. ते शब्द लिहिणाऱ्या व्यक्तीच्या एकूण जगण्याच्या आकलनाचा काही वाटाही आपल्याला देतं. लेखकाच्या भावविश्वाचा भाग होण्याची संधी देतं. आपल्या स्वत:च्या भावविश्वाची निर्मिती करण्याची प्रेरणा देतं. या सगळ्या प्रक्रियेतून आपल्या जगण्यावर निश्चित परिणाम घडवतं.... आणि हा परिणाम सकारात्मकच असतो, हे नक्की! खूप लहानपणापासून वाचनाची आवड असलेली व्यक्ती आणि अजिबात वाचनाची आवड नसलेली व्यक्ती यांची जडणघडण सरळच वेगळ्या पद्धतीनं होते. अर्थात आपण काय वाचतो, हेही यासाठी महत्त्वाचं आहे. चांगली पुस्तकं वाचली पाहिजेत, असं आपण म्हणतो, तेव्हा त्यातल्या आशयाचा, विचारांचा मुद्दा येतो. आपण ज्या पद्धतीचा आशय वाचतो, जो विचार वाचतो त्याचाच पगडा पुढंही आपल्या आयुष्यावर दीर्घकाळ राहतो. पुस्तकं वाचणं आणि सतत वाचत राहणं ही पुस्तकप्रेमी माणसासाठी आयुष्यभर चालणारी प्रक्रिया असल्यानं आपण काय वाचत राहिलं पाहिजे आणि काय सोडलं पाहिजे याविषयी त्याची समजही वाढत जाते. विशेष म्हणजे पुस्तकं वाचूनच त्याची ही समज वाढते. पुस्तक वाचन आपल्याला समृद्ध करतं ते अशा रीतीने! 

लहानपणीच या वाचनाची गोडी लागली, की आपोआप काही गुण आपल्या अंगी येऊ लागतात. एका जागी शांतपणे एखादी गोष्ट मन लावून करीत बसणे हाही आजच्या काळात तसा मोठाच गुण म्हणायचा. पुस्तकं वाचणाऱ्या माणसात सहजच हा गुण रुजतो. फार तर तो वाचनाच्या जागा बदलेल; पण त्यापलीकडे त्याच्या हातून वावगे काही घडायचे नाही. वाचन करणाऱ्या माणसाची स्मरणशक्ती, कल्पनाशक्ती वर्धिष्णू होऊ लागते. वाचनातील एखादी गोष्ट समजली नाही, तर ती समजेपर्यंत चैन पडत नाही. त्यामुळं नव्या गोष्टी समजतात, हे ओघानं आलंच. वाचनातून नवरसांचा परिपोष होत असल्यानं आपलं भावनिक कुपोषण होत नाही. जगात किती प्रकारचे लोक किती वेगवेगळ्या प्रकाराने आपल्या जगण्यातल्या भावभावना व्यक्त करतात, हे पाहूनच आपण थक्क होतो. आपल्या परिघापलीकडचं जग पाहण्याची दिव्य दृष्टी केवळ वाचनातूनच आपल्याला लाभू शकते. वाचनामुळं लक्ष एकाग्र करण्याची सवय अंगी जडते. पुस्तकात संपूर्णपणे लक्ष केंद्रित केल्याशिवाय आपण त्या लेखनाचा आनंद घेऊ शकत नाही, हे स्पष्टच आहे. आजच्या काळात आपली लक्ष केंद्रित करण्याची क्षमता दिवसेंदिवस चिंताजनकरीत्या कमी होत चालली असताना, पुस्तक वाचनातून आपण ती क्षमता इतरांपेक्षा अधिक राखू शकतो, हा मोठाच फायदा आहे. भाषेच्या दृष्टीने पुस्तक वाचनाचा फायदा तर फारच मोठा आहे. छापील अक्षरे म्हणजे कुठल्याही भाषेतील अचूक, प्रमाण अशी अक्षरे! आपण सतत उत्तम दर्जाची छापील अक्षरे पाहत राहिलो, त्या अक्षरांपासून तयार झालेले अचूक शब्द वाचत राहिलो, त्या शब्दांच्या समूहाद्वारे तयार झालेले अर्थपूर्ण वाक्य समजून घेत राहिलो, त्या वाक्यांच्या समुच्चयातून तयार झालेला लेख पाहत, मेंदूत मुरवत वाचत राहिलो तर आपल्या मेंदूमध्ये त्या प्रमाण, अचूक शब्दांची ‘छायास्मृती’ (फोटो मेमरी) तयार होते. त्यामुळं नंतर कधीही चुकीचे किंवा अप्रमाणित शब्द वाचले, की ते खटकायला लागतात. अचूक शब्दांचा मेंदूचा हा आग्रह आपल्याला उत्तम भाषाज्ञानाकडं घेऊन जातो. प्रत्येकानं त्यासाठी व्याकरणाचा अभ्यास करायला पाहिजे, असं नाही. केवळ उत्तम दर्जाची पुस्तकं वाचली, तरी पुष्कळ काम होऊ शकेल. पुस्तकं राहिली, तर भाषा राहील आणि भाषा टिकली तर त्या भाषेतली पुस्तकं येतील, असं हे गणित आहे. त्यामुळं वाचनाची आवड आपल्या भाषेच्या संवर्धनासाठी उपयुक्त आहे, हे वेगळं सांगायची आवश्यकता नाही. छापील शब्दांचं हे प्रेम आपल्याला माणूस म्हणून उन्नत करीत राहतं; जगभरात आपल्याहून किती तरी थोर माणसं होऊन गेली आहेत आणि आपल्याला अजून भरपूर काही शिकायचंय या भावनेतून आपल्याला विनम्र ठेवतं. आजच्या सभोवतालात हे विशेषच महत्त्वाचं!

वाचनाचे हे फायदे तर झालेच; पण वाचनाच्या या सवयीचा सर्वांत मोठा व महत्त्वाचा परिणाम होतो तो आपल्या मनावर. जन्मल्यापासून आपला पिंड संस्कृती, परंपरा, रुढी, प्रथा, रिवाज अशा वेगवेगळ्या गोष्टींमधून घडत असतो. आपल्याला कसं घडवायचं याचे निर्णय आपल्याला पुरेशी समज यायच्या आधी आपल्या वतीनं दुसरंच कोणी तरी घेत असतं. आपले आई-वडील हे त्यातले प्रमुख; पण बहुतांश वेळा किमान त्यांचा हेतू तरी स्वच्छ असतो किंवा भाबडा तरी असतो. मात्र, समाज नावाचा मोठा गाडा चालविणारे वेगळेच कुणी असतात. त्यांची इथे वा तिथे सत्ता असते. ती दर वेळी राजकीय असतेच असं नाही. ती सामाजिक, सांस्कृतिक, शैक्षणिक, आर्थिक आणि सगळ्यांत महत्त्वाचं म्हणजे धार्मिक असू शकते; नव्हे, असतेच! ही सत्ता राखणारे आपल्या सोयीने आपल्याला घडवत असतात. त्यासाठी त्यांच्या सोयीच्या गोष्टींची बाळगुटी आपल्याला लहानपणापासून चाटविली जाते. आपण पुस्तकं वाचली नाहीत किंवा जगात कोणी काय म्हणून ठेवलंय, काय विचार केला आहे हे जाणून घेतलं नाही, तर याच बाळगुटीचं बाळसं आपल्या अंगावर चढतं आणि आपण या सत्ताधीशांना हवे तसे नागरिक म्हणून आपसूक घडत राहतो. वाचनामुळं आपल्या मेंदूला विचार करायची शिस्त लागू शकते आणि हीच आपल्या व्यक्तिमत्त्वाला वेगळं करणारी ताकदही असू शकते. विचार करणाऱ्या मेंदूला प्रश्न पडू लागतात; विचारायला अवघड असे प्रश्न पडू शकतात. प्रश्न विचारणारे मेंदू जास्त संख्येनं तयार होणं ही कोणत्याही सत्ताधीशासाठी धोक्याची घंटा असते. अर्थात, हे ज्ञानही आपल्याला पुस्तकं वाचूनच मिळू शकतं. 

मेंढ्यांचा कळप असतो आणि वाघ जंगलात एकटा, सार्वभौम सत्ताधीश म्हणून राज्य करतो. आपल्याला कळप म्हणून जगायचंय की प्रश्न विचारणारा सार्वभौम, विचारी माणूस व्हायचंय हे आपल्या पुस्तक वाचनाच्या आवडीवरून ठरू शकतं. निर्णय आपल्याच हाती!

---

(पूर्वप्रसिद्धी : महाराष्ट्र टाइम्स संवाद पुरवणी, पुणे आवृत्ती; १३ ऑक्टोबर २०१९)