मराठी राजभाषा दिन विशेष

मराठी ज्ञानभाषा व्हावी

---------------------

मराठी राजभाषा दिनानिमित्त दर वर्षी मराठी भाषेविषयी मोठ्या प्रमाणात चर्चा होते. आपण मराठी लोक असल्यानं आपल्याला चर्चा करायला आवडते. त्यात काही वावगंही नाही. पण फक्त चर्चा केल्यानं हवा तो परिणाम मिळत नाही. मराठी भाषेविषयी नेमकं असंच होताना दिसतं. जगात दहा कोटीहून अधिक लोक ही भाषा बोलतात. जगात सर्वाधिक बोलल्या जाणाऱ्या पहिल्या वीस भाषांमध्ये मराठी आहे. मराठीला लवकरच अभिजात भाषेचाही दर्जा मिळेल. मराठीत विपुल साहित्य निर्मिती होते. असं सगळं असलं, तरी मराठी भाषा म्हटलं, की एक किंचित न्यूनगंडाची भावना आपल्या मनात तयार होते. मराठी भाषेविषयी आपण पुष्कळ दांभिक आहोत. म्हणजे एकीकडं आपण ती आपली मायबोली, मायभाषा म्हणून तिचं खूप कौतुक करतो आणि दुसरीकडं ती भाषा शिकून काय करायचंय, त्यातून करिअर का होणार आहे असंही बोलतो. याचं महत्त्वाचं कारण म्हणजे इंग्रजीसारखी मराठी ही अद्याप ज्ञानभाषा झालेली नाही. जोवर एखादी भाषा जगण्यासाठी मदत करत नाही, किंबहुना चांगलं जगण्यासाठी ती भाषा शिकण्याची अनिवार्यता तयार होत नाही तोवर ती भाषा समाजाकडून मनापासून स्वीकारली जात नाही. 

आपल्या राज्यात मराठी ही राजभाषा असली, तरी ती येत नसेल तरी आपल्याकडं कुणाचं काही अडत नाही. इथं रोजगारासाठी येणारे लोक कामचलाऊ भाषा शिकतात. मात्र, बॉलिवूडमध्ये वर्षानुवर्षे काम करणारे मोठमोठे कलाकार मुंबईत ४०-४० वर्षं राहूनही मराठी शिकत नाहीत. याचं कारणच मुळात ती भाषा न शिकताही त्यांचं इथं चालून जातं, हेच आहे. हीच गोष्ट तमिळनाडू किंवा बंगालमध्ये घडणं जवळपास अशक्य आहे. तमिळ भाषा न येता तुम्ही चेन्नईत राहण्याचा विचारही करू शकत नाही. तीच गोष्ट कोलकत्याची. मुंबईसारखीच परिस्थिती आता पुण्याची, नाशिकची व्हायला लागली आहे. नागपुरात तर मराठी ही कधीच प्रथम प्राधान्याची भाषा नव्हती. आपल्या राज्यातल्या मोठमोठ्या शहरांमध्ये आज असं चित्र आहे. मराठी भाषेत पाट्या लावा, यासाठी आपल्याकडं आंदोलनं करावी लागतात. असं आंदोलन भारतात कुठल्याही राज्यात झालं नसेल. 

आपल्याकडच्या शिक्षणव्यवस्थेत मराठीचं स्थान फारच दयनीय आहे. एकीकडं मराठी माध्यमांच्या शाळांची अवस्था दिवसेंदिवस दारूण होत चाललीय, तर दुसरीकडं इंग्रजी माध्यमाच्या शाळांतूनही काही फार उच्च प्रतीचं इंग्रजी शिकून मुलं बाहेर पडताहेत असं दिसत नाही. दोन संस्कृतींच्या संघर्षात मुलांच्या दोन्ही भाषा बिघडत आहेत. घरातलं वातावरण आणि शाळेतलं माध्यम हे एकजिनसी नसल्यानं अनेक मुलांच्या भावविश्वावर त्याचा अत्यंत विपरीत परिणाम होताना दिसतो आहे. अनेक पालक आज आपल्या मुलांना पुन्हा माध्यम बदलून मराठी शाळांत घालायला लागली आहेत. पण माध्यम बदलणं हा मुळात उपायच नाही. कारण मराठी शाळांचा दर्जा अत्यंत चिंतनीय आहे. एके काळी पुण्या-मुंबईतल्या काही मराठी माध्यमांच्या शाळांत आपलं मूल असणं हे प्रतिष्ठेचं मानलं जाई. तेव्हा राज्यात दहावीची एकच गुणवत्ता यादी प्रसिद्ध होई आणि त्यात या शाळांचाच वरचष्मा असे. त्यामुळं या शाळा राज्यभर सर्वांना माहिती होत्या. आज अशी परिस्थिती नाही. मराठी शाळांबद्दलचं आकर्षण पूर्णपणे संपून गेलं आहे. मराठी भाषेची पाठ्यपुस्तकंही बदलत गेली. पूर्वीची पाठ्यपुस्तकं अत्यंत दर्जेदार होती. आता बदललेल्या अभ्यासक्रमाबाबत असं म्हणता येत नाही. राजकीय प्रभावामुळं अनेकदा या पुस्तकांच्या रचनेत हस्तक्षेप केला जातो. यामुळं खरे जाणकार, विद्वान लोक या प्रक्रियेपासून दूरच राहतात आणि कमअस्सल दर्जाची पाठ्यपुस्तकं मुलांच्या वाट्याला येतात. पूर्वी टीव्ही नव्हता त्या काळात मराठी मध्यमवर्गीय घराघरांत अनेक चांगली मराठी मासिकं, साप्ताहिकं आवडीनं वाचली जात. ग्रंथालयांतून चांगली पुस्तकं आणून वाचली जात. याचा परिणाम घरातील मुलांवर होऊन त्यांनाही मराठी वाचनाची गोडी लागत असे. आता ते चित्र काही अपवाद वगळता पूर्णपणे बदललं आहे. घरात मराठी वाचन संपलं, तर पुढच्या पिढीला वाचनाची गोडी कशी लागणार आणि भाषेविषयी प्रेम कसं वाटणार? वाचनसंस्कृती कमी होत आहे, असं नाही; मात्र चांगल्या मराठी साहित्याची गोडी नव्या पिढीला जेवढी असायला हवी तेवढी वाटताना दिसत नाही.

मराठीसारखंच इंग्रजीचं आक्रमण इतर एतद्देशीय भाषांवरही होताना दिसतं. त्या भाषांनी त्यावर आपापल्या पद्धतीनं उपाय शोधले आहेत. कर्नाटकात कन्नड भाषा सगळीकडं सक्तीची करण्यात आली आहे. दक्षिणेकडच्या अन्य राज्यांतही द्राविडी अस्मितेमुळं मातृभाषेविषयी कमालीचं प्रेम सगळीकडं दिसतं. भाषेचा विषय हा वांशिक अस्मितेशी जोडला गेल्यानं त्या राज्यांच्या भाषांना फायदाच होताना दिसतो. गुजराती ही व्यापाराची भाषा झाल्यानं आघाडीच्या आर्थिक वृत्तपत्रांनाही त्या भाषेतून आपली आवृत्ती काढावी लागते. हिंदीचा प्रभाव उत्तरेत सर्वत्र आहे. व्यापाराच्या भाषेत सांगायचं, तर हिंदीचं मार्केटच मोठं आहे. हिंदीत मोठमोठी वृत्तपत्रं प्रचंड खपतात. शिवाय हिंदीत साहित्यनिर्मितीही विपुल प्रमाणात होताना दिसते. बंगाली भाषाही प्रखर प्रादेशिक अस्मितेचं उदाहरण आहे. बांगलादेश पाकिस्तानपासून वेगळा झाला त्याचं एकमेव कारण बंगाली भाषा हेच होतं. बंगालमध्येही स्थानिक भाषेविषयी आत्मीयता दिसते आणि तीत पुष्कळ साहित्यनिर्मिती पूर्वीपासूनच होताना दिसून येते. 

मराठीबाबत यापैकी फारसं काही होताना दिसत नाही. महाराष्ट्राचे चार भौगोलिक भाग पडतात आणि त्या प्रत्येक भागाची मराठी वेगळी आहे. इतकंच काय, त्या प्रदेशांतर्गतदेखील जिल्हावार भाषा बदलताना दिसते. भाषेच्या आधारावर महाराष्ट्र हे राज्य निर्माण झालं खरं; पण एकच एक प्रमाण मराठी भाषा संपूर्ण राज्याला जोडून ठेवून शकलेली नाही, ही वस्तुस्थिती आहे. प्रमाण मराठी म्हणजे पुण्याची किंवा विशिष्ट उच्चवर्णीयांची भाषा असा समज असल्यानं या भाषेविषयी अन्य प्रदेशांत किंवा समाजघटकांत ममत्व निर्माण होताना दिसत नाही. आणि ते अगदी साहजिक आहे. यावर उपाय म्हणजे प्रमाण मराठीनं अधिक व्यापक व्हायला हवं. आपल्याच बोलीभाषांमधले शब्द स्वीकारले पाहिजेत. साधं उदाहरण द्यायचं, तर ‘लई’ (म्हणजे पुष्कळ या अर्थानं) हा सगळीकडं वापरला जाणारा शब्द अजूनही प्रमाण भाषेनं स्वीकारलेला नाही. ‘राज्यात लई पाऊस’ हे शीर्षक मराठी वृत्तपत्रांत वाचायला मी अगदी उत्सुक आहे. पण प्रमाण मराठी अजूनही तिथं अडलेलीच आहे. असे किती तरी शब्द आहेत. मराठी भाषेच्या अभ्यासकांनी, संशोधकांनी, संपादकांनी एकत्र येऊन असे काही शब्द शोधून ते प्रमाण मराठीतले आहेत, असं घोषित करून वापरायला सुरुवात केली पाहिजे. अधिक व्यापक समाजाला, समूहाला ही भाषा आपलीशी वाटत नाही, तोवर ती समाजभाषा, ज्ञानभाषा होण्याची शक्यता दुरापास्तच आहे. मराठी भाषेसाठी विद्यापीठ असावं, ही फार जुनी मागणी आहे. मात्र, आपलं सरकार अद्याप राजभाषेला विद्यापीठ देऊ शकलेलं नाही. देहू आणि आळंदीच्या मधोमध हे मराठी विद्यापीठ तातडीनं उभारायला हवं. राज्यभरातले नव्हे, तर जगभरातले मराठीचे अभ्यासक तिथं येतील आणि या भाषेचा अभ्यास करतील. विशेषतः आगामी काळात मराठी ज्ञानभाषा म्हणून कशी वापरता येईल, याचा सांगोपांग अभ्यास तिथं अपेक्षित आहे. त्यासाठी राजकारण बाजूला ठेवून, सर्व प्रकारचे भाषा अभ्यासक तिथं एकत्र यायला हवेत. त्यांनी या अशा अनेक गोष्टींवर काम करावं. 

इंग्रजी शब्दांना सुलभ मराठी पर्याय दिले तर ते वापरले जातात. उदा. की-बोर्डला कळफलक हा चांगला पर्याय आहे. इंग्रजीतल्या ‘युनिव्हर्सिटी’पेक्षा मराठीतील ‘विद्यापीठ’ हा शब्द सोपा वाटतो, म्हणूनच तो प्रचलित झाला आहे. अधिकाधिक पारिभाषिक शब्द मराठीत यायला हवेत. फेसबुक किंवा इतर समाजमाध्यमांवर वापरली जाणारी मराठी हा एक वेगळ्याच अभ्यासाचा विषय आहे. आपलीच मराठी माणसे व्यक्त होताना किती वेगळ्या शब्दांतून, वेगळ्या रचनेतून, शैलीतून व्यक्त होतात, हे पाहून अचंबित व्हायला होतं. सध्याची कथित प्रमाण मराठी या अभिव्यक्तीसाठी पासंगालाही पुरणार नाही, हे लक्षात येतं. वास्तविक आंतरजालावर मराठीतून काहीही शब्दशोध करावयास गेलो, तर फारसे पर्याय मिळत नाहीत. यासाठी आंतरजालावर मराठी लेखन मोठ्या प्रमाणावर केलं पाहिजे. त्यासाठी समाजमाध्यमांतून सातत्यानं मराठी लिहिणाऱ्या चांगल्या लोकांना एकत्र आणलं पाहिजे. आधुनिक मराठी शब्दकोश तयार केला पाहिजे. त्यात अनेक नवे, आजच्या पिढीला आपलेसे वाटतील असे शब्द आले पाहिजेत. तर आणि तरच मराठी चैतन्यमय राहू शकेल. मग खऱ्या अर्थानं ‘माझा मराठीचा बोलु कवतिके, अमृतातेंही पैजा जिंके’ हे माउलींचं म्हणणं सार्थ होईल.

---
(पूर्वप्रसिद्धी - महाराष्ट्र टाइम्स, पुणे आवृत्ती, २७ फेब्रुवारी २०१७)