मराठी व्याकरण - भाग १ ते ६

मराठी व्याकरण
-------------------

भाग १
--------

सुवाच्य

अक्षर सुवाच्य असावे, असे शिक्षक नेहमी सांगतात. सुवाच्य म्हणजे सहज वाचता येईल असे. यालाच स्वच्छ अक्षर असेही म्हणतात. सु + वाच्य अशी या शब्दाची फोड आहे. वाच्य, वाचन, वाचक हे शब्द एकमेकांशी निगडित आहेत. 'वाच्य' या शब्दाचा मूळ अर्थ बोलण्यास किंवा सांगण्यास योग्य असा आहे. 'सुवाच्य' हा शब्द अनेक जण 'सुवाच्च' असा लिहितात; ती चूक टाळावी. 

---

यच्चयावत

या शब्दाचा अर्थ आहे सर्व, झाडून सगळे. बर्‍याच वेळा हा शब्द 'यच्चावत', 'यच्यावत', 'यच्ययावत' असा निरनिराळ्या पद्धतींनी लिहिलेला आढळतो. या शब्दात 'च'ला 'च' जोडून लिहावा. शब्दाचा उच्चार व्यवस्थित केला की लिहिताना चूक होत नाही.

----

माहात्म्य

माहात्म्य शब्दाचे नाते महात्मा शब्दाशी आहे. महा + आत्मा ही महात्मा शब्दाची फोड आहे. अतिथोर मनाच्या व्यक्तीचे वर्णन करताना आपण हा शब्द वापरतो. माहात्म्य हे भाववाचक नाम आहे. थोरवी हा जसा त्याचा अर्थ आहे, तसेच देवादिकांचा महिमा, प्रताप, वैभव इत्यादी त्याचे अर्थही आहेत. हा शब्द 'महात्म्य' असा लिहिला जाण्याची चूक होऊ शकते; ती टाळावी. यातील जोडाक्षरही नीट ध्यानात घ्यावे.

---

प्रथितयश

विशिष्ट क्षेत्रातील कामगिरीमुळे कीर्ती मिळविलेल्या व्यक्तीचे वर्णन करताना 'प्रथितयश' हे विशेषण वापरले जाते. हा शब्द प्रथित आणि यश या शब्दांपासून बनला आहे. 'प्रथित'चा अर्थ 'जाहीर झालेले' वा 'प्रसिद्ध'. 'प्रथित'चे मधील अक्षर 'थि' आहे; 'ति' नव्हे, हे ध्यानात घ्यावे. 'प्रथित' हा शब्द लक्षात ठेवल्यास, प्रथितयश हा शब्द 'प्रतिथयश' असा लिहिण्याची चूक होणार नाही. 

----

विजिगीषा

विजिगीषा या शब्दाचा अर्थ आहे जिंकण्याची इच्छा. हा मूळ शब्द संस्कृत आहे. मराठीतही तो तसाच वापरला जातो. हा शब्द अनेक वेळा विजीगीषा, विजिगिषा, विजिगीशा अशा अनेक पद्धतीने लिहिलेला आढळतो. या शब्दात 'व' व 'ज'वर पहिली वेलांटी व 'ग'वर दुसरी वेलांटी असते. शिवाय शहामृगातला 'श' न लिहिता षट्कोनातला 'ष' लिहावा. 'विजिगीषू' म्हणजे जिंकण्याची इच्छा बाळगणारा. 

----

भाग २

--------

अनसूया

अनसूया हे नाव तुम्ही ऐकले असेल. अनुसया असाही शब्द ऐकला असेल. अनुसया हा 'अनसूया'चा अपभ्रंश. अनसूया हा शब्द शुद्ध. तो लक्षात राहण्यासाठी त्याची फोड (अन् + असूया) लक्षात घ्यावी. यात न् आणि अ यांचा संधी होऊन न झाला आहे. अन् हा नकारार्थी उपसर्ग. असूया म्हणजे मत्सर. अनसूया म्हणजे निर्मत्सरी, निष्कपटी. अनसूयक या विशेषणाचाही तोच अर्थ आहे.

---

अनिर्वचनीय

अनिर्वचनीय या शब्दाचा अर्थ आहे अवर्णनीय. अनिर्वाच्य असाही शब्द याच अर्थाने वापरतात. एखाद्या गोष्टीचे वर्णन शब्दांत करणे अवघड असते, तेव्हा केवळ अवर्णनीय असे म्हटले जाते. हा शब्द लिहिताना अनिरवचनीय, अनीर्वचनीय, अर्निवचनीय असा चुकीचा लिहिला जाण्याची शक्यता असते. 'न'ला पहिली वेलांटी व रफार 'व'वरच द्यावा.

---

अपर

अपर हा संस्कृतमधून आलेला शब्द आहे. अधिक, दुसरा, नंतरचा इत्यादी अर्थांनी तो वापरला जातो. 'पश्चिमेकडील' असाही त्याचा एक अर्थ आहे. त्यावरूनच अपरांत (कोकण) हा शब्द बनला आहे. सरकारी अधिकाऱ्यांच्या काही पदांमध्ये अतिरिक्त या अर्थाने 'अपर' हा शब्द वापरला जातो. ( उदाहरणार्थ अपर जिल्हाधिकारी). 'अप्पर' या इंग्रजी शब्दाचा 'अपर'शी काहीही संबंध नाही, हे लक्षात घ्यावे.

---

अरिष्ट

अरिष्ट या संस्कृत शब्दाचे अनेक अर्थ आहेत. आपत्ती या अर्थाने तो मराठीत वापरला जातो. 'अरिष्ट' कोसळणे असा शब्दप्रयोग केला जातो, विशिष्ट प्रक्रियेनंतर जे औषध तयार केले जाते, त्यालाही अरिष्ट असे म्हणतात. या शब्दात 'अ' ऐवजी 'आ' लिहिला जाण्याची चूक संभवते, तसेच 'र'ला चुकून दुसरी वेलांटी दिली जाण्याचीही शक्यता असते. या दोन्ही चुका होणार नाहीत, असे पाहावे.

---

विच्छिन्न

हा संस्कृत शब्द आहे. याचा अर्थ आहे वेगळा केलेला, तोडलेला, मोडलेला. या शब्दात जोडाक्षरांकडे विशेष लक्ष द्यावे. 'च'ला 'छ' आणि 'न' ला 'न' जोडावा. शिवाय दोन्ही अक्षरांना पहिली वेलांटी द्यावी. 'विछिन्न,' 'वीच्छिन्न' असे लिहू नये.

---

अग्रिम

अग्रिम हा शब्द इंग्रजीतील अॅडव्हान्स शब्दाला प्रतिशब्द म्हणून वापरला जातो. अग्रिम हा संस्कृतमधून आलेला शब्द आहे. अग्र या शब्दापासून तो बनला आहे. अग्रच्या अर्थांमध्ये पहिला, पुढे आलेला आदींचा समावेश आहे. 'आधीचा', पहिला, श्रेष्ठ, प्रथम पिकलेला हे अग्रिम शब्दाचे अर्थ आहेत. अग्रिम वेतन म्हणजे आगाऊ दिलेले वेतन. रक्कम या संदर्भातच या शब्दाचा प्रामुख्याने वापर होतो.

---

अजित

अजित म्हणजे अजिंक्य. जित म्हणजे पराभूत; जिंकला गेलेला. त्याच्या उलट अर्थाचा शब्द अजित (अ + जित). विष्णू, शिव, बुद्ध असेही 'अजित'चे अर्थ आहेत. या शब्दात 'ज'वर पहिली वेलांटी आहे. चुकून ती दुसरी लिहिली गेली, तर अर्थ बदलतो. 'अजीत'चा अर्थ 'न कोमेजलेले' असा आहे. अपराजित याही शब्दाचा अर्थ अजिंक्य. 'अपराजित'मध्येही 'ज'वर पहिली वेलांटी आहे.

---

भाग ३

--------

उपाहार

उपाहार (उप + आहार) म्हणजे फराळ. (इंग्रजीत 'रिफ्रेशमेंट'.) उपाहारगृह हा शब्द त्यावरून तयार झाला आहे. त्यात 'उपाहार'ऐवजी 'उपहार' असे चुकीचे लिहिले जाते. येथे 'पा'चा 'प' झाला, की अर्थ बदलतो. उपहार हादेखील सांस्कृत शब्द आहे. त्याचे अनेक अर्थ (भेट, देणगी, आहुती, आरास, आनंद इत्यादी) आहेत. भेट वा देणगी या अर्थाने तो हिंदीत वापरला जातो.

---

आबालवृद्ध

आबालवृद्ध म्हणजे बालांपासून ते वृद्धांपर्यंत; म्हणजेच सर्व वयाची माणसे. हा शब्द अबालवृद्ध असा लिहिण्याची चूक होऊ शकते. मग त्यात अपेक्षित अर्थ उरत नाही. (अबाल हे संस्कृतमधील एक विशेषण आहे. त्याचा अर्थ तरुण; पूर्ण वाढलेला असा आहे.) आबालवृद्ध हा शब्द चुकीचा लिहिला जाऊ नये, यासाठी 'आ' हा उपसर्ग लक्षात ठेवावा. त्याचे जे विविध अर्थ आहेत, त्यांतील पासून आणि पर्यंत हे अर्थ येथे अभिप्रेत आहेत. आपादमस्तक (पायापासून डोक्यापर्यंत), आमूलाग्र (मुळापासून टोकापर्यंत, म्हणजे संपूर्णपणे) हेही शब्द असेच तयार झाले आहेत.

---

अनावृत

आवरण नसलेले, उघडे, जाहीर, प्रकट या अर्थांनी हे विशेषण वापरले जाते. वृ या संस्कृत धातूपासून हा शब्द तयार झाला आहे. वृ चा अर्थ आच्छादणे असा आहे. आवृत म्हणजे आच्छादलेले; आवरण घातलेले. 'आवृत'च्या उलट अर्थाचा शब्द अनावृत. पण 'अनावृत्त' म्हणजे मात्र आवृत्ती नसलेला; पुन्हा न येणारा. अनावृत या शब्दाशी अनावृत्त या शब्दाचा काहीही संबंध नाही.

---

आशीर्वाद

आशीर्वाद देणे म्हणजे दुवा देणे, भले व्हावे अशी इच्छा व्यक्त करणे. आशीर्वाद या शब्दात 'श'वर दुसरी वेलांटी असते. अनेक जण 'श'वर पहिली वेलांटी देऊन 'आशिर्वाद' असे लिहितात. ते चुकीचे आहे, हे लक्षात ठेवावे. तसेच या शब्दातील रफार हा 'वा'वर आहे, 'शी'वर नाही. काही जण चुकून हा शब्द 'आर्शीवाद' किंवा 'आर्शिवाद' असा लिहितात.

---

कोजागरी

आश्विन महिन्यातील पौर्णिमेला 'कोजागरी' म्हणतात. या शब्दाचे मूळ 'को जागर्ति?' ('कोण जागा आहे?') या प्रश्नात आहे. त्या पौर्णिमेच्या रात्री सर्वांना देवी लक्ष्मी हा प्रश्न विचारते, अशी समजूत आहे. जो जागा असतो, त्याला देवी संपत्ती देते, असे म्हणतात. कोजागरी हा शब्द लिहिताना 'ग'ऐवजी 'गि' लिहिला जाण्याची (कोजागिरी) चूक होऊ शकते. ती टाळण्यासाठी 'को जागर्ति?' हा प्रश्न लक्षात ठेवावा.

---

निर्भर्त्सना

एखाद्याची निर्भर्त्सना (निर् + भर्त्सना) करणे, म्हणजे त्याची अतिशय निंदा करणे वा त्याला खूप रागावणे. भर्त्सना या शब्दाचा अर्थ निंदा वा धिक्कार. निर् या शब्दाचे अनेक अर्थ असून त्यांत 'निषेध' हादेखील एक अर्थ आहे. निर्भर्त्सना या शब्दात 'भ'वर आणि 'त्स'वरही रफार आहे, हे लक्षात घ्यावे; म्हणजे 'निर्भत्सना' असा तो चुकीचा लिहिला जाणार नाही.

---

कर्तृत्व

'कर्तृ' या संस्कृत विशेषणाचा अर्थ 'करणारा'. त्यापासून कर्तृत्व हे भाववाचक नाम तयार झाले आहे. कर्तेपणा, सामर्थ्य, कार्य करण्याची क्षमता या अर्थांनी कर्तृत्व हा शब्द वापरला जातो. यातील दुसरे अक्षर नीट लक्षात ठेवा. हा शब्द 'कतुर्त्व' किंवा 'कर्तुत्त्व' किंवा 'कर्तुत्व' किंवा 'कतृत्व' असा लिहिलेला अनेकदा आढळेल; पण हे अपभ्रंश आहेत. 'कर्तृत्व'मध्ये शेवटचे अक्षर 'त्त्व' नसून 'त्व' आहे, हेही ध्यानात घ्या.

---

अधीक्षक

अधीक्षक या शब्दाचा खरा अर्थ देखरेख करणारा. हे सरकारी विभागांतील किंवा खासगी संस्थांमधील एक अधिकारपद आहे. सुपरिंटेंडंट या शब्दाला हा प्रतिशब्द आहे. अधि + ईक्षक अशी याची फोड आहे. ईक्षक म्हणजे पाहणारा. अधि या उपसर्गाचा अर्थ वर, वरच्या बाजूस असा आहे. अधीक्षक या शब्दात 'ध'वर दुसरी वेलांटी आहे, हे लक्षात ठेवावे. (अधिक्षक असे लिहिणे चूक होय.)

---

भाग ४

--------

कोट्यधीश

कोट्यधीश या शब्दाची फोड कोटि + अधीश अशी आहे. 'कोटि' हा संस्कृत शब्द मराठीत कोटी असा लिहिला जातो. त्याचा एक अर्थ शंभर लाख असा आहे. अधीश म्हणजे धनी, मालक. ज्याच्याकडे एक कोटी रुपये वा त्याहून अधिक मालमत्ता आहे, तो कोट्यधीश. हा शब्द 'कोट्याधीश' असा लिहिण्याची चूक होऊ शकते; ती टाळावी. कोट्यवधी (अनेक कोटी) याही शब्दातील जोडाक्षर 'ट्य' असे आहे; 'ट्या' नव्हे.

---

अल्पसंख्याक

ज्यांची संख्या अल्प आहे, म्हणजेच तुलनेने कमी आहे, ते अल्पसंख्याक. हा शब्द अनेकांकडून चुकून अल्पसंख्यांक असा लिहिला जातो. अल्पसंख्याक या शब्दाची फोड अल्प + संख्या + क अशी आहे. या शब्दात फक्त 'स'वर अनुस्वार आहे, हे लक्षात घ्यावे. (अल्प + संख्या + अंक अशी फोड नाही.) बहुसंख्याक हा शब्द 'अल्पसंख्याक'च्या विरुद्ध अर्थी आहे. ज्यांची संख्या तुलनेने अधिक, ते बहुसंख्याक.

---

तत्काळ

तत्काळ म्हणजे ताबडतोब. संस्कृतमधील तत्कालम् या शब्दापासून तत्काळ हा शब्द तयार झाला आहे. तत् + कालम् अशी 'तत्कालम्'ची फोड आहे. तत्काळ हा शब्द अनेक जण चुकून 'तात्काळ' असा लिहितात. या शब्दातील पहिले अक्षर 'ता' नसून 'त' आहे, हे लक्षात राहण्यासाठी 'तत्' हा संस्कृत शब्द लक्षात ठेवावा. 'तत्क्षणी' याही शब्दाचा अर्थही ताबडतोब असाच आहे.

---

दुरवस्था

दुरवस्था म्हणजे वाईट अवस्था. हा शब्द अनेक जण चुकून 'दुरावस्था' असा लिहितात. दुरवस्था या शब्दाची फोड दु: + अवस्था अशी आहे. संधी होताना विसर्ग जाऊन 'र्' येतो. 'र्' आणि 'अ' यांचा संधी होऊन 'र' तयार होतो, ही फोड लक्षात घ्यावी. दुर्दशा (दुः + दशा) हा शब्दही त्याच अर्थाने वापरला जातो. अशाच रीतीने दुरुत्तर (दु: + उत्तर), दुर्गंध (दुः + गंध), दुराचरण (दु: + आचरण) इत्यादी शब्द तयार झाले आहेत.

---

अतीत

अतीत म्हणजे होऊन गेलेले, दूर गेलेले. 'मागे टाकणारे' असाही त्याचा एक अर्थ आहे. कालातीत म्हणजे काळाला मागे टाकणारे; काळापलीकडचे. शब्दातीत म्हणजे शब्दांच्या पलीकडचे. अतीत, कालातीत, शब्दातीत या सर्व शब्दांत 'त'वर दुसरी वेलांटी आहे हे लक्षात घ्यावे. (अतित, कालातित, शब्दातित असे लिहिणे चुकीचे.) 'व्यतीत' याही शब्दाचा अर्थ 'होऊन गेलेले' असा आहे. त्याही शब्दात 'ती' दीर्घ असतो.

---

अनिल

अनिल म्हणजे वारा. 'विष्णू' असाही त्याचा एक अर्थ आहे. मराठीत अनिल हे विशेषनाम म्हणून प्रसिद्ध आहे. उच्चारणात चूक होऊन हा शब्द 'अनील' असा चुकीचा लिहिला जाण्याचीही शक्यता असते. 'अनिल' आणि 'सुनील' ही नावे अनेक जण जोडीसारखी वापरतात; पण 'सुनील'मध्ये 'न'वर दुसरी वेलांटी आहे. 'सुनील'चा संबंध नीलवर्णाशी आहे. 'नील'मध्ये पहिले अक्षर दीर्घच असते.

---

सेंद्रिय

सेंद्रिय हा शब्द 'इंद्रिय' या शब्दापासून तयार झाला आहे. 'स + इंद्रिय' अशी त्याची फोड आहे. इंग्रजी भाषेतील 'ऑरगॅनिक'ला हा प्रतिशब्द आहे. सेंद्रिय खते हा शब्द तुमच्या वाचनात आला असेल. शरीराचा अवयव, ज्ञान प्राप्त करून घेण्याचे वा कर्म करण्याचे साधन हे इंद्रिय या शब्दाचे अर्थ आहेत. इंद्रिय व सेंद्रिय या दोन्ही शब्दांत 'द्र'वर पहिली वेलांटी असते. ('सेंद्रीय' असे लिहिणे चूक.)

---

सक्रिय

सक्रिय म्हणजे क्रियेसहित. 'स + क्रिय' अशी या शब्दाची फोड आहे. 'स' या अव्ययाचा अर्थ 'सहित' असा आहे. व्यक्तीच्या बाबतीत 'सक्रिय' हे विशेषण वापरले जाते, तेव्हा 'क्रियाशील' असा त्याचा अर्थ होतो. 'सक्रिय'मध्ये 'क्र'वर पहिली वेलांटी आहे. चुकून दुसरी वेलांटी दिली जाण्याची शक्यता असते. 'निष्क्रिय' हा 'सक्रिय'च्या विरुद्धार्थी शब्द आहे; मात्र 'संन्यासी' असाही त्याचा एक अर्थ आहे.

---

भाग ५

---------

देदीप्यमान

देदीप्यमान या विशेषणाचा अर्थ आहे तेजस्वी. अनेकदा हा शब्द दैदिप्यमान, दैदीप्यमान, देदिप्यमान अशा चुकीच्या रीतीने लिहिला जाण्याची शक्यता असते. या चुका टाळण्यासाठी या शब्दाच्या बाबतीत दोन गोष्टी लक्षात ठेवणे जरूरीचे आहे. यातील पहिले अक्षर दै नसून दे आहे आणि दुसरे अक्षर दि नसून दी आहे. (पहिल्या 'द'वर एकच मात्रा आणि दुसऱ्या 'द'वर दुसरी वेलांटी.)

---

अहल्या

अहल्या हे नाव पुराण काळापासून प्रसिद्ध आहे. गौतम ऋषींच्या पत्नीचे नाव अहल्या होते. अ + हल्या अशी याची फोड आहे. हल्य या शब्दाचा अर्थ आहे निंद्य. जी निंद्य नाही ती अहल्या. हल्य - हल = नांगर, अ हल्या - न नांगरलेली, अस्पर्श भूमी. (आदिम) हाही एक अर्थ आहे. या शब्दाऐवजी 'अहिल्या' असा चुकीचा शब्द अनेक जण वापरताना दिसतात. तो अपभ्रंश आहे. अहल्या हा शब्द वापरणे योग्य कसे, हे त्याच्या अर्थावरून स्पष्ट होते.

---

अस्थिपंजर

अस्थी म्हणजे हाड. पंजर म्हणजे सापळा. अस्थिपंजर या शब्दाची फोड अस्थि + पंजर अशी होते. हा मूळ शब्द संस्कृत आहे. म्हणून सामासिक शब्दात तो ऱ्हस्वान्तच लिहावा. अस्थीपंजर असे लिहू नये. अस्थिपंजरचा अर्थ हाडांचा सापळा.

---

माणुसकी

'माणूस' हे नाम आहे. या नामाला की हा प्रत्यय लावला असता 'माणुसकी' हे भाववाचक नाम तयार होते. माणूस या शब्दामध्ये जरी 'ण'ला दुसरा उकार असला तरी त्याचे भाववाचक नाम बनताना त्यात 'ण'ला पहिला उकार द्यायला विसरू नये. 'माणूसकी' असे लिहिणे चूक आहे.

---

क्षणभंगुर

'क्षणात नाश पावणारे' हा क्षणभंगुर या विशेषणाचा शब्दश: अर्थ आहे. क्षणिक, अशाश्वत या अर्थांनी हा शब्द रूढ आहे. भंगुर या विशेषणाचा अर्थ भंगणारे, ठिसूळ असा आहे. क्षणभंगुर या शब्दात 'ग'ला पहिला उकार, हे लक्षात असू द्यावे. (क्षणभंगूर असे लिहिणे चूक.) क्षणिक या विशेषणातही 'ण'वर पहिली वेलांटी, हेही लक्षात ठेवावे. (क्षणीक असे लिहिणे चूक.)

---

स्तुतिपाठक

'स्तुति' म्हणजे प्रशंसा, स्तोत्र. स्तुतिपाठक म्हणजे खुशामत करणारा. 'स्तुति' हा मूळ शब्द संस्कृत आहे. यात 'त'ला पहिली वेलांटी व 'स्त'ला पहिला उकार आहे. 'स्तुती' शब्द लिहिताना मात्र 'त' ला दुसरी वेलांटी द्यावी. कारण मराठीत अंत्य अक्षर दीर्घ असते.

---

भाग ६

---------

जाज्वल्य

एखाद्या गोष्टीचा अतिशय, तीव्र अभिमान असेल, तर आपण ‘जाज्वल्य’ अभिमान आहे, असं म्हणतो. हा शब्द अनेकदा ‘जाज्ज्वल्य’ असा चुकीचा लिहिला जातो. या शब्दात एकदाच ज आहे, हे लक्षात ठेवावे. ‘ज्वल्’ हा मूळ संस्कृत धातू असून, त्याचा अर्थ जळणे, पेटणे, दाह होणे असा आहे. एखाद्या शब्दावर जोर देण्यासाठी आपण त्याची मराठीत द्विरुक्ती करतो, तशी संस्कृतमध्येही केली जाते. पण संस्कृतची पद्धत वेगळी आहे. त्यामुळे या शब्दात एकदाच ‘ज्व’ येतो.

---

महत्त्व

महत्त्व हा शब्द ‘महत्’ + ‘त्व’ असा तयार झाला आहे. महत् या संस्कृत शब्दाला ‘त्व’ हा प्रत्यय लागला आहे. मूळ ज्या शब्दाला प्रत्यय लागला आहे, त्यात शेवटी त् आहे. त्यातला त् आणि ‘त्व’मधला ‘त’ एकत्र येतात. पहिल्या ‘त्’चा लोप होतो आणि तेथे ‘त्त्व’ येतो. त्यामुळे महत्त्व या शब्दात दोनदा त आहे, हे लक्षात ठेवावे. ‘त्व’ हा प्रत्यय इतर अनेक शब्दांना लागतो. तेथे आधीच्या शब्दात शेवटी त् असेल, तर शेवटी त्त होते; अन्यथा होत नाही. उदा. व्यक्तिमत्त्व हा शब्द व्यक्तमत् + त्व असा असल्याने तो ‘व्यक्तिमत्त्व’ असा लिहिला जातो, ‘तत्त्व’ या शब्दातही + ‘त्व’ असल्याने तो ‘तत्त्व’ असा लिहिणे योग्य; तर अस्तित्व हा शब्द ‘अस्ति’ + त्व असा असल्याने ‘अस्तित्व’ असा लिहिला जातो. व्यक्तित्व या शब्दातही एकदाच ‘त’ येतो.

---

तज्ज्ञ

हा शब्द अनेकदा ‘तज्ञ’ असा चुकीचा लिहिला जातो. या शब्दात ‘ज्’ उच्चारणे आणि लिहिणे आवश्यक आहे. या शब्दाची फोड तद् + ज्ञ = तद् (ज् + ञ) (संस्कृतमध्ये ज्ञ = ज् + ञ) अशी आहे. द् या व्यंजनापुढे ज् हे व्यंजन आल्यास द्-बद्दल ज् होतो. (तद् + जन्य = तज्जन्य). म्हणून तद् + ज + ञ = तज् + ज् + ञ = तज् + ज्ञ = तज्ज्ञ. ‘तद्’ म्हणजे प्रसिद्ध, अनुभवलेले; तर ‘ज्ञ’ म्हणजे ज्ञानी, चतुर, विद्वान. एखाद्या विषयाच्या ज्ञानाचा भरपूर अनुभव असलेल्या व्यक्तीला आपण त्या विषयातील ’तज्ज्ञ’ म्हणतो. मात्र, एखाद्या शब्दाच्या शेवटी ’त’ असल्यास पुढे केवळ ‘ज्ञ’ प्रत्यय लावण्याची पद्धत आहे. उदा. भाषातज्ज्ञ, पण गणितज्ञ किंवा व्याकरणतज्ज्ञ, पण संगीतज्ञ. दोन्हीचा अर्थ एकच!

---

पारंपरिक

पारंपरिक हा शब्द ‘पारंपारिक’ असा लिहिण्याची चूक कायम अनेकांकडून घडते. मात्र, हा शब्द ‘पारंपरिक’ असा लिहिणे योग्य आहे. परंपरा या शब्दाला ‘इक’ प्रत्यय लागल्यावर पहिल्या अक्षरातील स्वराची वृद्धी होते. बाकी इतर अक्षरांत फरक होत नाही. त्यामुळे ‘पारंपरिक’ हेच रूप योग्य ठरते. अन्य उदाहरणे - समाज : सामाजिक, समुदाय - सामुदायिक, शरीर - शारीरिक इ.

---

जन्मशताब्दी

अब्द या संस्कृत शब्दाचा अर्थ वर्ष असा आहे. शत + अब्द यांचा संधी होऊन शताब्द (शंभर वर्षे) हा संस्कृत शब्द तयार होतो. पंचम - पंचमी याप्रमाणे शताब्द या शब्दाचे शताब्दी हे स्त्रीलिंगी रूप होते. जन्मशताब्दी याचा अर्थ ‘जन्मास शंभर वर्षे झाली’ असा होतो. या शब्दातच ‘अब्द’ म्हणजेच वर्ष हा शब्द असल्याने ‘जन्मशताब्दी वर्ष’ असे लिहिणे चूक. ‘पिवळे पितांबर’सारखीच ही द्विरुक्ती होय. ‘सुधीर फडके यांचे हे जन्मशताब्दी वर्ष’ ही वाक्यरचना चुकीची असून, ‘सुधीर फडके यांची ही जन्मशताब्दी’ हे योग्य होय.

----

(स्रोत : मराठीतील विविध व्याकरणविषयक पुस्तके)

#मराठी_व्याकरण

---