रिव्ह्यू - १९१७

युद्धाकडून बुद्धाकडे...
---------------------------

युद्ध म्हणजे हिंसा, युद्ध म्हणजे अविश्वास, युद्ध म्हणजे दुसऱ्याला अंकित करण्याची भावना, युद्ध म्हणजे माणसातलं माणूसपण संपविणारी विखारी गोष्ट! माणसाच्या अस्तित्वापासून युद्ध त्याच्या राशीला बसलंच आहे. स्वरूप बदलत गेलं असेल, पण प्रत्येक पिढीला युद्धाचा भोग अटळ आहे. सिनेमाची कला अस्तित्वात आली तेव्हापासून माणसाला युद्धाचा, युद्धामागच्या मानसिकतेचा, युद्धातील थराराचा आणि त्यातल्या विद्धतेचा अनुभव शोधावासा वाटतो आहे. त्यामुळेच गेल्या शंभर वर्षांत अनेक युद्धपट आले, आजही येत आहेत आणि पुढंही येत राहतील. मात्र, यातले फारच थोडे आपल्या मन:पटलावर कोरले गेले आहेत. सॅम मेंडिसचा ‘१९१७’ हा आत्ता प्रदर्शित झालेला युद्धपट निर्विवादपणे या मोजक्या चित्रपटांच्या यादीत जाऊन बसतो.

SPOILER ALERT

नावावरूनच आपल्याला समजतं, की पहिल्या महायुद्धाच्या काळात, म्हणजे ६ एप्रिल १९१७ रोजी घडलेली ही कथा आहे. ब्रिटिश आणि फ्रेंच फौजांचे जर्मनांबरोबर युद्ध सुरू आहे. ब्रिटिशांच्या एका तुकडीत असलेल्या टॉम ब्लेक आणि विल्यम श्कोफिल्ड या दोघा लान्स नाईक असलेल्या सैनिकांवर एक कामगिरी सोपविली जाते. टेलिफोनच्या वायर तुटलेल्या असल्याने काही अंतरावर असलेल्या दुसऱ्या ब्रिटिश पलटणीला हल्ला थांबविण्यासाठीचा हा निरोप असतो. जर्मन सैन्याच्या जाळ्यात ब्रिटिशांची पलटण फसू नये आणि १६०० सैनिकांचे प्राण धोक्यात येऊ नयेत म्हणून तातडीने हा निरोप तिकडे पोचवणं गरजेचं असतं. टॉम आणि विलचे वरिष्ठ अधिकारी या दोघांवर ही जबाबदारी सोपवतात. ‘नो मॅन्स लँड’ ओलांडून जर्मनांनी कब्जा केलेल्या फ्रान्सच्या भागातून त्यांना हा प्रवास करायचा असतो. या प्रवासाची कथा म्हणजे हा सिनेमा....
सॅम मेंडिस पहिल्या फ्रेमपासून आपल्याला १९१७ च्या त्या युद्धकाळात नेतो. एक सेकंदही फ्रेमवरून नजर ढळत नाही, एवढी पकड हा सिनेमा घेतो. हा प्रवास म्हणजे केवळ त्या दोन सैनिकांचा प्रवास उरत नाही, तर त्यांच्यासोबत आपणही तो प्रवास करू लागतो. यासाठी ‘वन शॉट’मध्ये हा सिनेमा चित्रित केल्याचा आभास दिग्दर्शकानं तयार केला आहे. त्यामुळं पडद्यावरच्या प्रवासाची सलगता आपल्या मनातही कायम राहते. याला सोबत आहे ती अत्यंत प्रभावी अशा पार्श्वसंगीताची. थॉमस न्यूमनचं संगीत आपल्याला त्या प्रत्येक क्षणामध्ये ‘‌फ्रीज’ करून ठेवतं. त्या प्रवासातली संकटं, समोर पावलापावलावर उभा असलेला साक्षात मृत्यू, आसपास पडलेले सैनिकांचे, घोड्यांचे मृतदेह या सगळ्या भयावह दृश्यांचा परिणाम त्या पार्श्वसंगीताच्या अफाट जोडीमुळं अक्षरश: मेंदूत घुसतो.

या चित्रपटात संवाद खूपच कमी आहेत. जे आहेत ते अगदी मोजके. त्याउलट युद्धभूमीचं अक्राळविक्राळ रूप दाखविणाऱ्या दृश्यांची अगदी रेलचेल! खंदक, बंकर, भूसुरुंग, ठिकठिकाणी उद्ध्वस्त झालेली घरं वा इमारती, खचलेले रस्ते, पडलेले पूल आणि यातून आपला जीव वाचवत चाललेले हे दोन ताठ कण्याचे ब्रिटिश सैनिक... दिग्दर्शक एकेका दृश्यातून आपल्या मनावर अशी पकड बसवत जातो, की नंतर पडदा आणि आपला सभोवताल यातलं अद्वैत नष्ट होऊन जावं. पहिल्या बंकरमध्ये झालेला स्फोट आणि नंतर एक जर्मन विमान या दोघांच्या अगदी शेजारी येऊन आदळतं, ती दोन्ही दृश्यं म्हणजे सिनेमॅटोग्राफीची कमाल आहे.
इतर युद्धपटांतला आणि या चित्रपटातला फरक म्हणजे दिग्दर्शकानं या कथेला दिलेला मानवी चेहरा. युद्धाची निरर्थकता सतत ठसवत, माणसातल्या माणूसपणाचा गजर यात दिसत राहतो. यातले सगळे सैनिक मानवी चेहरा असलेले आहेत. समोर शत्रू दिसला, की फक्त गोळी घालून त्याला ठार करणारे नाहीत. म्हणून तर आपल्या दोन नायकांपैकी एक त्या जर्मन पायलटला वाचवायला जातो. त्याचा परिणाम भयंकर होतो तो भाग निराळा. नंतर विलला ही लढाई एकट्यानं लढावी लागते, तेव्हाही त्या फ्रेंच गावात तो पोचल्यावर तिथल्या एका बंकरमध्ये लपलेली ती एक स्त्री आणि ती सांभाळत असलेली आणखीनच कुणाची तरी अगदी छोटी तान्हुली यांच्यातलं दृश्य कमालीचं ठसतं. विशेषत: वर जमिनीवर युद्ध सुरू असताना, जमिनीच्या खाली, बंकरमध्ये मिणमिणत्या प्रकाशात का होईना, माणसाचं माणूसपण रुजून आलं आहे, हे सांगणारं ते दृश्य मोहक आहे! अगदी सुरुवातीला पहिल्या बंकरमध्ये हे दोघं जातात तेव्हाही तिथल्या रिकाम्या बेडवर कुणा अनाम सैनिकानं ठेवलेला त्याच्या पत्नीचा व मुलीचा फोटो असाच लक्ष वेधून घेतो आणि काळीज हलवून जातो.
या सर्व चित्रपटभर दिग्दर्शकानं करडी छटा वापरली आहे. निरर्थकतेचा भकास रंग सगळीकडं भरून राहिला आहे. क्वचित कुठे युरोपातली ती सुंदर हिरवाई, झाडं, पानं-फुलं दिसतात. आजूबाजूला रक्ताचा लाल आणि हिंसेचा काळाकरडा रंग सांडलेला असताना त्या चेरीफुलांचं ते नैसर्गिक फुलणं अगदी मनावर ठसतं. चित्रपटाच्या पहिल्या फ्रेममध्येही तो फ्रेश हिरवा, पिवळा रंग आहे आणि शेवटच्या दृश्यातही एका भक्कम झाडाखाली विल बसतो, तेव्हाही सकारात्मकतेचा हा हिरवा रंग सभोवती दिसतो. मुळात आपल्या कुटुंबासाठी त्या झाडाच्या भक्कम खोडासारखा आधार असलेला विल खिशातून आपल्या पत्नीचा व दोन मुलीचा फोटो काढून पाहतो, तेव्हा त्यामागं लिहिलेला ‘कम बॅक टु अस’ हा संदेश अक्षरश: डोळ्यांत पाणी आणतो.

याच फ्रेमवर चित्रपट संपतो आणि ‘युद्धाकडून बुद्धाकडे’ जाण्याचा आपलाही प्रवास पूर्ण झाल्याची एक संवेदनशील जाणीव मनाला होते. जॉर्ज मॅके या अभिनेत्यानं यातली विलची, तर डीन चार्ल्स चॅपमन या अभिनेत्यानं टॉमची भूमिका केली आहे. दोघेही आपापल्या भूमिका जगले आहेत, असं म्हटलं तर चुकीचं ठरू नये. अन्य अभिनेत्यांनीही या दोघांना पूरक साथ दिली आहे. (ब्रिटिश सैनिकांच्या तुकडीत एक शीख सैनिकही दिसतो. त्याचे मोजके संवादही यात आहेत.)
हल्ली जगात सदैव युद्धाची, हिंसेची, एकमेकांचे प्राण घेण्याची भाषा केली जाते. विशेषत: युद्धाचा मुळीच अनुभव नसलेल्यांनाच ही खुमखुमी फार असते. एकदा तरी अशा महाभयंकर महायुद्धाचा अनुभव घेतलेला माणूस पुन्हा हिंसेची भाषा आयुष्यात करील, याची शक्यता नाही. अशा युद्धाचा जवळपास थेट, पण आभासी अनुभव घेण्यासाठी आणि आपल्या विवेकी बुद्धीवरचा आणि ‘बुद्धा’वरचा विश्वास दृढ करण्यासाठी ‘१९१७’ पाहायलाच हवा.

----

दर्जा - साडेचार स्टार
---